Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus L.)
Dla spokoju ciała i umysłu
Chmiel, choć często kojarzony jedynie z piwem, jest rośliną o niezwykłych właściwościach leczniczych. Zarówno szyszki chmielu jak i pozyskiwana z nich lupulina wykorzystywane są zwłaszcza jako środki uspokajające w stanach wzmożonego napięcia nerwowego, niepokoju i trudnościach w zasypianiu. Zawarte w chmielu związki gorzkie poprawiają trawienie, zwiększają wydzielanie soków trawiennych i łaknienie. W swoim składzie chmiel zawiera również ksantohumol – prenyloflawonoid o bardzo silnym działaniu antyoksydacyjnym, znacznie silniejszym od witaminy C. Ksantohumol aktywnie neutralizuje wolne rodniki dzięki czemu zapobiega rozwojowi chorób nowotworowych i chorób układu sercowo-naczyniowego.
Jak wygląda i gdzie występuje?
Chmiel zwyczajny jest wieloletnią, pnącą rośliną należącą do rodziny konopiowatych (Cannabaceae). Łodyga jest kanciasta i pokryta włoskami, osiąga długość do ok. 6 m. Haczykowate włoski na krawędziach pędów umożliwiają ich owijanie się wokół podpory. Liście są ogonkowe, sercowate u nasady, mają ząbkowane brzegi i szorstko owłosioną górną powierzchnią. Kształt liści może się różnić, zwykle są one 3-5 klapowe, jednak tam gdzie ukazują się kwiaty są one mniejsze i najczęściej bezklapowe.
Chmiel jest rośliną dwupienną, tzn. kwiaty są u jednego osobnika wyłącznie żeńskie lub wyłącznie męskie. Kwiaty żeńskie tworzą kwiatostany zwane szyszkami (jesienią przypominają małe szyszki o miękkich, jasnozielonych łuskach, na których tworzą się włoski ze złotożółtymi gruczołami zawierającymi lupulinę), kwiaty męskie są natomiast zebrane w luźne wiechy. Pędy kwiatowe wyrastają z kątów liści. Po zapłodnieniu kwiatów żeńskich w szyszce wykształcają się owoce – kuliste orzeszki o średnicy do 2 mm. System korzeniowy chmielu jest silnie rozbudowany.
W stanie dzikim chmiel występuje w strefie umiarkowanej Europy, Azji i Ameryki Północnej. Rośnie w wilgotnych zaroślach, olszynach, nad rowami oraz na terenach ruderalnych. Oprócz tego jest uprawiany na skalę przemysłową do celów spożywczych i farmaceutycznych. Uprawia się wyłącznie rośliny żeńskie, gdyż celem uprawy są szyszkowate kwiatostany bez nasion.
Jak zbierać i suszyć chmiel?
Surowcem farmaceutycznym są szyszki chmielu (Lupuli strobili) oraz lupulina, tj. otarte z wysuszonych szyszek włoski gruczołowe (Lupulinum, Glandulae Lupuli).
Zbiory przeprowadza się suche, pogodne dni, zazwyczaj na przełomie sierpnia i września. Należy zbierać pojedyncze jasnozielone szyszki chmielowe. Szyszki przeznaczone do suszenia rozkłada się cienką warstwą na papierze i pozostawia w ciemnym, suchym i przewiewnym miejscu. Temperatura suszenia nie powinna przekraczać 35°C. Prawidłowo wysuszony surowiec powinien zachować naturalną, zielonkawą barwę.
Szyszki chmielu zawierają złotożółte gruczołki wydzielnicze, które po wysuszeniu dość łatwo odpadają. Z papieru, na którym suszyliśmy szyszki zbieramy złotożółty proszek – lupulinę. To właśnie w lupulinie skoncentrowane są najistotniejsze substancje czynne chmielu. Lupulina jest dość nietrwała, szyszki chmielowe i lupulinę trzeba wykorzystać w ciągu roku. Wysuszony surowiec należy przechowywać bez dostępu do światła i powietrza w szczelnie zamkniętych słojach lub pojemnikach próżniowych.
W szyszkach i lupulinie znajdują się te same związki, ale w innych proporcjach. Oba surowce zawierają olejek eteryczny, w którego skład wchodzą terpeny i seskwiterpeny, jak humulen, mircen, farnezen, kariofilen. Skład olejku jest jednak bardzo zmienny w zależności od pochodzenia surowca. Oprócz olejku surowce zawierają żywicę, w tym kwasy α- i β-goryczowe (humulon, lupulon i ich pochodne). Ponadto flawonoidy (obejmujące m.in. ksantohumol, kwercetynę, kemferol i ich pochodne) oraz garbniki.
Właściwości lecznicze chmielu
Chmiel wykazuje działanie uspokajające, łagodnie nasenne i obniżające ciśnienie krwi. Znajduje zastosowanie zwłaszcza w stanach wzmożonego napięcia nerwowego i trudnościach w zasypianiu (Lamer-Zarawska et al., 2014). Osłabia bodźce przenoszone do ośrodkowego układu nerwowego i nieznacznie hamuje czynność kory mózgowej (Błecha, Wawer, 2017).
W randomizowanym, podwójnie zaślepionym badaniu placebo w układzie krzyżowym analizowano wpływ ekstraktu z chmielu na poziom depresji, lęku i stresu u młodych dorosłych. Osoby poddane badaniu wypełniały test psychologiczny DASS 21. Na podstawie uzyskanych wyników sugeruje się, że codzienna suplementacja ekstraktem z chmielu (badani przyjmowali dwie kapsułki 0,2 g raz dziennie) może znacznie złagodzić objawy depresji, lęku i stresu w ciągu 4 tygodni (Kyrou et al., 2017).
Chmiel znajduje zastosowanie w nadmiernej pobudliwości płciowej, obniża libido. Warto podkreślić, że nie obniża płodności, a jedynie nadmierny popęd płciowy. Poprawia kontrolę nerwową nad zwieraczami, dlatego jest wskazany przy zaburzeniach oddawania moczu, mimowolnym moczeniu się i przedwczesnych wytryskach nasienia (Różański, 2010).
Zawiera związki o działaniu estrogenopodobnym, tzw. fitoestrogeny. Mają one zdolność do wiązania się z receptorami estrogenowymi i naśladowania ich działania. Dzięki temu szyszki chmielu znajdują zastosowanie u kobiet w okresie menopauzalnym, gdy poziom estrogenów w organizmie drastycznie spada (Kowalska, 2021). Liczne badania kliniczne udokumentowały znaczne zmniejszenie częstości uderzeń gorąca po kuracji preparatami zawierającymi chmiel (Abdi et al., 2016). U kobiet chmiel podwyższa poziom estrogenów, natomiast u mężczyzn obniża poziom testosteronu wolnego (Różański, 2010).
Związki gorzkie (kwasy goryczowe) zawarte w chmielu ułatwiają trawienie, zwiększają wydzielanie enzymów trawiennych i poprawiają apetyt (Lamer-Zarawska et al., 2014). Dodatkowo chmiel zmniejsza napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego i przeciwdziała wzdęciom (Błecha, Wawer, 2017).
Wyciąg z szyszek chmielowych wykazuje silne właściwości bakteriobójcze dzięki czemu jest wykorzystywany na wrzody i trudno gojące się rany (Lamer-Zarawska et al., 2014). Działanie przeciwbakteryjne pomaga również przeciwdziałać infekcjom jelitowym (Błecha, Wawer, 2017).
Liczne badania in vitro wykazały właściwości chemoprewencyjne zawartych w chmielu flawonoidów prenylowanych (głównie w postaci ksantohumolu). Odnotowano działanie antyproliferacyjne wobec raka piersi, okrężnicy, jajnika i prostaty u ludzi (Edwards et al., 2022). Ksantohumol jest bardzo silnym antyoksydantem, zapobiega powstawaniu stresowi oksydacyjnemu, co jest bardzo istotne w prewencji chorób takich jak nowotwory czy choroba niedokrwienna serca (Kowalska, 2021).
Jak stosować chmiel?
Według Europejskiej Agencji Leków w postaci sproszkowanej substancji ziołowej, szyszki chmielu należy przyjmować po 400 mg dwa razy dziennie w przypadku dorosłych oraz po 200 mg dwa razy dziennie w przypadku młodzieży.
Napar z szyszek chmielu:
2 łyżki rozdrobnionych szyszek zalać szklanką wrzącej wody, odstawić pod przykryciem na 30 minut, następnie przecedzić. Pić po 100 ml 3-4 razy dziennie. Wyciągi wodne z szyszek chmielowych działają przede wszystkim pobudzająco na trawienie, składniki o działaniu uspokajającym słabo rozpuszczają się w wodzie.
Nalewka z szyszek chmielu:
100 g świeżych szyszek chmielu należy zalać 500 ml alkoholu 70%. Pozostaw na miesiąc w ciemnym miejscu, codziennie wstrząśnij naczyniem dla lepszej ekstrakcji. Po miesiącu przecedź. Podawać 3 razy dziennie po 1 łyżeczce (5 ml) rozcieńczonej w 100 ml wody w stanach pobudzenia nerwowego. W przypadku silnego stresu lub dokuczliwej bezsenności jednorazowo można wypić 10 ml nalewki w rozcieńczeniu z wodą.
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Nie należy stosować w przypadku nadwrażliwości na surowiec, u dzieci poniżej 12 roku życia, a także w okresie ciąży i karmienia piersią (gorycze zawarte w surowcu mogą przechodzić do mleka matki) (Błecha, Wawer, 2017).
Chmiel może osłabiać koncentrację i szybkość reakcji oraz wpływać na zdolność prowadzenia pojazdów mechanicznych (Europejska Agencja Leków, 2014).
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
European Medicines Agency, „Community herbal monograph on Humulus lupulus L., flos”, EMA/HMPC/682384/2013, 2014
Eliza Lamer-Zarawska et al., „Fitoterapia i leki roślinne”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa, 2014
Sarah E. Edwards et al., „Fitofarmaceutyki. Oparte na dowodach naukowych kompendium leczniczych produktów ziołowych”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, wydanie I, Warszawa, 2022
Ruta Kowalska, „O czym szumią zioła. Podręcznik ziołolecznictwa”, tom 1, wydanie II zmienione, Grabowo, 2021
Krzysztof Błecha, Iwona Wawer, „Profilaktyka zdrowotna i fitoterapia”, BONIMED, wydanie II rozszerzone, Żywiec, 2019
Mateusz Emanuel Senderski, „Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie”, Podkowa Leśna, 2017
Stanisław Kohlmünzer, „Farmakognozja”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, wydanie V, Warszawa, 2017
Henryk Różański, „Gruczołki chmielu – Glandulae Lupuli w medycynie XIX i początku XX wieku.”, Medycyna dawna i współczesna, 2010: https://rozanski.li/1941/gruczolki-chmielu-glandulae-lupuli-w-medycynie-xix-i-poczatku-xx-wieku/
Ioannis Kyrou et al., „Effects of a hops (Humulus lupulus L.) dry extract supplement on self-reported depression, anxiety and stress levels in apparently healthy young adults: a randomized, placebo-controlled, double-blind, crossover pilot study”, Hormones, 16, 171-180, 2017
Fatemeh Abdi et al., „Hops for Menopausal Vasomotor Symptoms: Mechanisms of Action”, Journal of Menopausal Medicine, 22(2), 2016