Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum L.)
Dla zdrowia układu sercowo-naczyniowego
Czosnek niedźwiedzi znajduje zastosowanie jako roślina lecznicza, jadalna i ozdobna. Wykazuje działanie m.in. przeciwdrobnoustrojowe, przeciwutleniające, przeciwnowotworowe, przeciwmiażdżycowe, kardioprotekcyjne. W kuchni stanowi cenny i aromatyczny dodatek do kanapek, sałatek, zup i wielu innych potraw. Warto sprowadzić go do swojego ogrodu i czerpać z jego licznych korzyści.
Gdzie występuje i jak wygląda?
Czosnek niedźwiedzi jest rośliną wieloletnią, należącą do rodziny amarylkowate (Amaryllidaceae) i podrodziny czosnkowe (Allioideae). Rośnie zwłaszcza w wilgotnych lasach liściastych i żyznych dolinach rzek. Preferuje gleby próchnicze, przepuszczalne, umiarkowanie wilgotne. W Polsce najliczniej występuje w górach i na pogórzu. Należy do gatunków objętych ochroną częściową – aby zbierać go ze stanowisk naturalnych należy uzyskać zezwolenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Jeśli planujemy wykorzystywać czosnek niedźwiedzi, najlepiej postarać się o własną plantację.
Część podziemną czosnku niedźwiedziego stanowi smukła, podłużna cebula, z której wczesną wiosną wyrastają liście. Liście są długoogonkowe, eliptyczno-lancetowate, zaostrzone na końcu. Ich powierzchnia jest gładka i błyszcząca.
Liście czosnku niedźwiedziego nieco przypominają wyglądem liście konwalii majowej, zimowitu jesiennego czy ciemiężycy. Czosnek niedźwiedzi łatwo jednak rozpoznać po charakterystycznym, czosnkowym zapachu.
Kwitnienie czosnku niedźwiedziego najintensywniejsze jest zwykle w maju. Kwiaty są białe, zebrane w baldachy. Wyrastają na szczycie wzniesionej, bezlistnej szypuły kwiatostanu. Owoc stanowi pękająca torebka, składająca się zwykle z trzech kulistych komór. W każdej z komór znajdują się jedno lub dwa czarne nasiona. Większość nasion kiełkuje w pobliżu rośliny macierzystej.
Co odpowiada za czosnkowy smak i zapach?
Czosnek niedźwiedzi w cebulach i liściach zawiera podobne składniki jak czosnek pospolity (Allium sativum L.) i może być wykorzystywany w podobnym celu.
Zawiera szereg związków siarkowych, które nadają mu charakterystyczny smak i zapach. W świeżej, nieuszkodzonej roślinie występuje alliina, która po uszkodzeniu tkanek rozpada się na allicynę o silnym zapachu i właściwościach bakteriobójczych oraz hipoglikemicznych. Ponadto zawiera siarczki i wielosiarczki allinowe, a także flawonoidy, fenolokwasy, saponiny, witaminę C, witaminy z grupy B, liczne sole mineralne.
Jakie ma właściwości lecznicze?
Czosnek niedźwiedzi jest rośliną o dużym potencjale w profilaktyce i leczeniu chorób układu sercowo-naczyniowego. Rozszerza naczynia krwionośne, zapobiega odkładaniu się blaszek miażdżycowych w ścianach tętnic, obniża poziom cholesterolu. Przeciwdziała zlepianiu się płytek krwi i tworzeniu się skrzepów. Wykazuje działanie przeciwdrobnoustrojowe i antyoksydacyjne.
Może być wykorzystywany w profilaktyce i terapii zaburzeń miażdżycowych. W badaniach na królikach z hipercholesterolemią, którym podawano liofilizat z liści czosnku niedźwiedziego zaobserwowano znaczące zmniejszenie tworzenia się blaszek miażdżycowych oraz zmniejszenie stężenia LDL („złego cholesterolu”) w osoczu. Pomiary echokardiograficzne wykazały poprawę funkcji rozkurczowych serca u zwierząt. Zaobserwowano także polepszenie przepływu wieńcowego i przepływu w aorcie po zdarzeniach niedokrwiennych (Bombicz et al., 2016).
Ze względu na właściwości przeciwbakteryjne i antyoksydacyjne, czosnek niedźwiedzi może być stosowany jako potencjalny środek ochronny w zaburzeniach przewodu pokarmowego, w których pośredniczą drobnoustroje i stres oksydacyjny.
W badaniach ekstraktów wodno-alkoholowych z czosnku niedźwiedziego zaobserwowano, że wykazywały one pewien potencjał przeciwdrobnoustrojowy w stosunku do wszystkich testowanych szczepów enteropatogennych. Największą aktywność stwierdzono wobec Salmonella enteritidis. Na tej podstawie uważa się, że czosnek niedźwiedzi mógłby znaleźć miejsce w profilaktyce i leczeniu salmonellozy (Pavlović et al., 2017).
Wskazuje się także na działanie przeciwnowotworowe czosnku niedźwiedziego. W badaniu in vitro wykazano, że zawarte w nim związki siarki hamują proliferację komórek nowotworowych poprzez indukcję akumulacji w fazie G2/M oraz indukują apoptozę poprzez aktywację kaspazy-3 i mitochondrialnego szlaku sygnałowego (Stanisavljević et al., 2020).
W tym samym badaniu analizowano mikroflorę związaną z czosnkiem niedźwiedzim. Zasugerowano, że izolowane ze świeżych liści czosnku niedźwiedziego szczepy Lactobacillus fermentum mogą być stosowane jako probiotyki u ludzi (Stanisavljević et al., 2020).
Jak stosować czosnek niedźwiedzi?
Przyjmuje się, że czosnek niedźwiedzi najbardziej wartościowy jest w kwietniu, wtedy też jego liście są najsmaczniejsze. Świetnie sprawdzają się jako dodatek do kanapek i sałatek. W maju liście również nadają się do jedzenia, jednak wówczas ich smak ulega pogorszeniu. Gdy liście tracą smak, zyskują go pojawiające się kwiaty. Możemy wykorzystywać je do celów spożywczych podobnie jak liście. Pewne zastosowanie mają też cebule czosnku niedźwiedziego, które wykopuje się od sierpnia do późnej jesieni.
Tak jak w przypadku czosnaczku pospolitego (Alliaria petiolata), nie zaleca się suszenia liści czosnku niedźwiedziego. Susząc te rośliny tracimy ich najważniejsze właściwości lecznicze. W czasie suszenia glikozydy siarkowe ulegają rozkładowi, a uwolnione lotne związki ulatniają się. Surowiec należy przetwarzać na świeżo.
Do celów leczniczych ze świeżego ziela czosnku niedźwiedziego można przygotować nalewkę lub intrakt. Jak podaje dr Różański, 1 część surowca należy zalać 5 częściami alkoholu 40-60% i macerować minimum 7 dni. Przy nadciśnieniu i miażdżycy przyjmować 10-25 ml nalewki w rozcieńczeniu z wodą raz dziennie. Przy stanach zapalnych układu oddechowego i przeziębieniu przyjmować po 5-10 ml w rozcieńczeniu z wodą i dodatkiem miodu kilka razy dziennie (Różański, 2010).
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Czosnek niedźwiedzi jest na ogół uznawany za bezpieczny. Przeciwwskazaniem do jego stosowania jest jednak nadwrażliwość na surowiec i zawarte w nim związki.
Ze względu na niewystarczającą ilość danych nie zaleca się jego stosowania w ciąży, okresie laktacji oraz u dzieci. Ostrożność powinny zachować również osoby przyjmujące leki przeciwzakrzepowe.
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
Danuta Sobolewska et al., „Allium ursinum: botanical, phytochemical and pharmacological overview”, Phytochemistry Reviews, vol. 14, no. 1, 2015
Nemanja Stanisavljević et al., „Antioxidant and Antiproliferative Activity of Allium ursinum and Their Associated Microbiota During Simulated in vitro Digestion in the Presence of Food Matrix”, Frontiers in Microbiology, vol. 11, 2020
Mariann Bombicz et al., „Anti-Atherogenic Properties of Allium ursinum Liophylisate: Impact on Lipoprotein Homeostasis and Cardiac Biomarkers in Hypercholesterolemic Rabbits”, International Journal of Molecular Sciences, vol. 17, np. 8, 2016
Dragana R Pavlović et al., „Influence of different wild-garlic (Allium ursinum) extracts on the gastrointestinal system: spasmolytic, antimicrobial and antioxidant properties”, vol. 69, no. 9, 2017
Łukasz Łuczaj, „Dzika kuchnia”, Nasza Księgarnia, Warszawa, 2013
Stanisław Kohlmünzer, „Farmakognozja”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, wydanie V, Warszawa, 2017
Henryk Różański, „Czosnek niedźwiedzi – Allium ursinum L. (Bärlauch) i czosnaczek pospolity – Alliaria officinalis Andrz. jako pokarm i lek.”, Medycyna dawna i współczesna, 2010, https://rozanski.li/1791/czosnek-niedzwiedzi-allium-ursinum-l-brlauch-i-czosnaczek-pospolity-alliaria-officinalis-andrz-jako-pokarm-i-lek/
Mateusz Emanuel Senderski, „Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie”, Podkowa Leśna, wydanie 3, 2017