Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum L.)
Świętojańskie ziele na szereg dolegliwości
Dziurawiec jest rośliną leczniczą o bardzo szerokim spektrum działania. Żeby jednak uzyskać interesujące nas właściwości lecznicze należy wcześniej wiedzieć który sposób ekstrakcji nam to umożliwi. Substancje czynne różnią się bowiem stopniem rozpuszczalności w poszczególnych płynach. Prawidłowy dobór rozpuszczalnika bezpośrednio przekłada się na skuteczność przygotowywanych preparatów. Dziurawiec będzie wykazywał inne działanie jako wyciąg wodny, a inne jako wyciąg alkoholowy.
Jak wygląda i gdzie występuje?
Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum L.) jest rośliną wieloletnią należącą do rodziny dziurawcowatych (Hypericaceae). Osiąga do ok. 80 cm wysokości. Łodyga jest prosta, wzniesiona, rozgałęziona w górnej części. Liście są małe i eliptyczne. Mają charakterystyczne punkciki przypominające dziurki, od których wywodzi się polska nazwa dziurawiec oraz łaciński człon perforatum – podziurawiony. Dawniej wierzono, że sam diabeł, widząc w dziurawcu jako silnej roślinie leczniczej swojego wroga, wbija szpilki w jego liście. Prześwitujące pod światło kropki to jednak tak naprawdę zbiorniki olejków eterycznych.
Dziurawiec kwitnie od czerwca do sierpnia. Kwiaty są pięciokrotne, złocistożółte, czarno kropkowane. Po roztarciu wydzielają czerwony sok. Owoc stanowi wieloramienna podłużna torebka zawierające liczne, drobne ziarna.
Oprócz wykorzystania leczniczego, dziurawiec znajdował zastosowanie jako roślina magiczna, mająca chronić przed czarami, urokami i diabelskimi zakusami. Nazywano go fuga daemonum, co oznacza ucieczka demonów. Znany jest również jako przestrzelon – ze względu na podziurawione liście, krewka Matki Boskiej – z uwagi na czerwony sok, a także świętojańskie ziele i ziele św. Jana – zakwita w okolicach 24 czerwca.
W stanie naturalnym występuje w całej Europie, zachodniej Azji i Afryce północnej. Został zawleczony również do Ameryki Północnej i Południowej, Japonii, Australii i Nowej Zelandii. W Polsce jest pospolity na terenie całego kraju. Występuje na polanach, łąkach, widnych zaroślach, zboczach, skrajach lasów.
Jak zbierać dziurawiec? Jakie związki chemiczne warunkują jego działanie?
Surowcem leczniczym jest ziele dziurawca (Hyperici herba). Zbiory przeprowadza się w początkach kwitnienia rośliny. Do celów leczniczych należy pozyskiwać kwitnące, niezdrewniałe wierzchołki pędów. Decydując się na suszenie, powinno ono odbywać się w ciemnym, przewiewnym miejscu i temperaturze nieprzekraczającej 35°C.
Dziurawiec w swoim składzie zawiera m.in. naftodiantrony, pochodne floroglucyny, flawonoidy, garbniki katechinowe, ksantony, kwasy fenolowe (kwas kawowy, kwas chlorogenowy), olejki eteryczne.
Hyperycynę i jej pochodne (w tym pseudohyperycyna) zaliczamy do naftodiantronów. To właśnie one odpowiedzialne są za czerwoną barwę soku z dziurawca. Kwitnący dziurawiec zawiera ok. 30% hyperycyn w postaci protoform, przy czym największa ich zawartość jest w pąkach (48%), kwiatach (30%), a mniejsza w liściach (17%) (Turek, 2005).
Hyperforyna, adhyperforyna i furohyperforyna są pochodnymi floroglucyny. Kwiaty zawierają ok. 2% hyperforyny i 0,2% adhyperforyny, a zawartości te zwiększają się w miarę przekwitania rośliny. Owoce dziurawca – wielonasienne torebki pokryte gruczołkami, zawierają już 5% hyperforyny i 2% adhyperforyny (Kowalska, 2021).
Łączna zawartość flawonoidów wynosi natomiast od 2 do 5%, wśród których znajdziemy m.in. hyperozyd (0,5-2%), rutynę (0,3-1,6%), kwercytynę (0,3%).
Na co i jak stosować dziurawiec?
W związku z obecnością rozmaitych składników, dziurawiec wykazuje wielokierunkowe działanie farmakologiczne. Należy jednak zaznaczyć, że działanie to zależy w dużym stopniu od odpowiedniego doboru wykorzystywanych rozpuszczalników.
W ziołolecznictwie wykorzystujemy różne preparaty, ponieważ poszczególne substancje będą rozpuszczać się w różnych rozpuszczalnikach. Substancje lipofilowe znajdziemy w wyciągach alkoholowych i olejowych, a substancje hydrofilowe w wyciągach wodnych.
Wyciągi wodne (w tym napary)
Zawierają głównie flawonoidy, garbniki katechinowe, fenolokwasy. Stosowane są w dolegliwościach układu pokarmowego, żółciowego i moczowego. Wykazują działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie. Pobudzają trawienie, ułatwiają przepływ żółci, zapobiegają tworzeniu się kamieni żółciowych. Działają moczopędnie, ułatwiając usuwanie z ustroju szkodliwych produktów przemiany materii i przeciwdziałając tworzeniu się kamieni moczowych. Wykazują także działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, ściągające na błonę śluzową przewodu pokarmowego. Hamują drobne krwawienia, uszczelniają ściany naczyń krwionośnych. Napar można wykorzystać do przemywania skóry w uszkodzeniach naskórka, świądzie, oparzeniach oraz płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych.
Wyciągi alkoholowe
Zawierają głównie hyperforynę i hyperycynę. Łagodzą stany obniżenia nastroju, zmniejszają niepokój, drażliwość, napięcie nerwowe. Znajdują zastosowanie w leczeniu łagodnych i umiarkowanych stanów depresyjnych. Wykorzystywane są również w przewlekłym zmęczeniu, bezsenności, zespole napięcia przedmiesiączkowego, dolegliwościach natury psychicznej u kobiet w okresie menopauzy. Wyciągi alkoholowe hamują wychwyt zwrotny neuroprzekaźników, takich jak dopamina, noradrenalina, serotonina. W efekcie zwiększa się ich stężenie w szczelinie synaptycznej między neuronami.
Wyciągi olejowe
Otrzymywane są w wyniku macerowania surowca w oleju roślinnym. Podobnie jak wyciągi alkoholowe zawierają hyperforynę i hyperycynę. Olej z dziurawca wykorzystywany jest głównie zewnętrznie jako środek przeciwzapalny, antyseptyczny, ułatwiający gojenie się ran. Pomocny w stłuczeniach, obrzękach, bólach stawów i mięśni. Ze względu na zawartość hyperycyny – czerwonego barwnika, tradycyjna nazwa tego preparatu to oleum rubrum (olej czerwony).
Spośród przetworów dziurawcowych możemy spotkać się również z sokiem z dziurawca. Jego zastosowanie wewnętrzne i zewnętrzne jest podobne do wyciągów wodnych.
Dziurawcowe receptury
Napar z dziurawca:
1,5 – 2 g rozdrobnionego surowca zalać 150 ml wrzącej wody. Odstawić pod przykryciem na 20 minut, po tym czasie przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie. Według Europejskiej Agencji leków dzienna dawka surowca w postaci naparu wynosi 3 – 6 g.
Nalewka z dziurawca:
100 g rozdrobnionego ziela zalać 500 ml alkoholu 50-70%. Słój szczelnie zamknąć, pozostawić na miesiąc w ciemnym miejscu. Codziennie warto zakołysać słojem dla lepszej ekstrakcji. Po miesiącu przecedzić, dokładnie odcisnąć ziołową masę, a następnie przelać do butelek. Zażywać 2-4 ml w rozcieńczeniu z wodą 3 razy dziennie. Korzystne działanie antydepresyjne obserwuje się po minimum 2 tygodniach stosowania.
Olej z dziurawca:
1 szklankę rozdrobionego surowca umieścić w słoju i skopić spirytusem. Szczelnie zamknąć i pozostawić na ok. 30 minut. Podgrzać dwie szklanki oleju rafinowanego (ok. 400 ml) do temperatury ok. 60°C i zalać nim kwiaty. Pozostawić na miesiąc w ciemnym miejscu, codziennie zakołysać słojem. Po tym czasie przecedzić.
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Jednoczesne przyjmowanie dziurawca z niektórymi lekami niesie za sobą duże ryzyko interakcji. Wyciągi z tej rośliny mogą obniżać skuteczność działania doustnych leków antykoncepcyjnych, leków psychotropowych, zmniejszających krzepliwość krwi i wielu innych. Więcej na ten temat przeczytasz we wpisie: “Dziurawiec – interakcje z lekami”.
Przetwory z dziurawca zawierające w składzie hyperycynę wykazują działanie fotouczulające. Podczas kuracji należy unikać ekspozycji na działanie promieni UV.
Ze względu na niewystarczającą ilość danych w tym zakresie, nie zaleca się stosowania dziurawca w ciąży, okresie karmienia piersią oraz u młodzieży poniżej 18. roku życia (European Medicines Agency, 2022).
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
European Medicines Agency, „European Union herbal monograph on Hypericum perforatum L., herba”, EMA/HMPC/7695/2021, 2022
Eliza Lamer-Zarawska et al., „Fitoterapia i leki roślinne”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa, 2014
Stanisław Kohlmünzer, „Farmakognozja”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa, 2017
Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski, „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa, 1987
Henryk Różański, „Olej z kwiatów dziurawca – Oleum Hyperici (Johanniskrautöl) i ziele dziurawca – Herba Hyperici w fitoterapii”, Medycyna dawna i współczesna, 2009: https://rozanski.li/1012/olej-z-kwiatw-dziurawca-oleum-hyperici-johanniskrautl-i-ziele-dziurawca-herba-hyperici-w-fitoterapii/
Ruta Kowalska, „O czym szumią zioła. Podręcznik ziołolecznictwa”, tom 1, wydanie II zmienione, Grabowo, 2021
Sebastian Turek, „Ziele dziurawca zwyczajnego – składniki czynne i potencjalne zastosowania lecznicze”, Postępy Fitoterapii, tom 6, nr 3-4, 2005