Glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus L.)
Lek czy trucizna?
Glistnik jaskółcze ziele jest niezwykłą rośliną o bardzo silnym działaniu. Jest idealnym przykładem na potwierdzenie słynnych słów Paracelsusa: „Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną, bo tylko dawka czyni truciznę.”
Glistnik od wieków wykorzystywany był w medycynie tradycyjnej. Szereg aktywności potwierdzono badaniami w warunkach in vitro oraz in vivo na zwierzętach. Badania te ujawniły również aktywność przeciwwirusową, przeciwdrobnoustrojową i przeciwnowotworową poszczególnych wyciągów z ziela glistnika.
Pomimo szerokiego zakresu aktywności biologicznej i ugruntowanej pozycji Chelidonii herba wśród surowców leczniczych dąży się do jego eliminacji z lecznictwa. Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych w ogłoszeniu z dnia 4 sierpnia 2010 r. pisze: „nie poleca się stosowania produktów leczniczych zawierających ten surowiec roślinny” oraz „ryzyko stosowania surowca do celów leczniczych przeważa nad znikomą korzyścią terapeutyczną”. Również Europejska Agencja Leków (EMA) podjęła działania celem wpisania Chelidonium majus na europejską listę ziół, których ryzyko stosowania przekracza akceptowane korzyści lecznicze.
Skąd nazwa glistnik jaskółcze ziele?
Glistnik cieszy się mnogością potocznych i ludowych nazw. Łacińska nazwa „chelidonium” prawdopodobnie pochodzi od greckiego „chelidon” oznaczającego jaskółkę. Istniało bowiem przekonanie, że glistnik zakwita wraz z wiosennym powrotem jaskółek. Alchemicy ceniący korzeń glistnika nazywali go kamieniem mądrości oraz „coeli donum” czyli dar niebios. Według niektórych źródeł to właśnie taka jest etymologia łacińskiej nazwy. Polska nazwa „glistnik” nawiązuje natomiast do jego działania przeciwpasożytniczego. Wśród innych popularnych nazw są również celidonia, cyndalia, złotnik, żółtnik, żółcień, brodawka, brodawnik – w polskiej medycynie ludowej glistnik stosowany był zwłaszcza zewnętrznie w leczeniu brodawek, wrzodów, krost i odcisków na nogach.
Jak wygląda glistnik?
Glistnik jest rośliną należącą do rodziny makowate (Papaveraceae). Lubi stanowiska nieco zacienione i żyzne, bogate w wilgoć i azot. Spotkać go można w zaroślach, na przydrożach, przypłociach, rumowiskach. Niekiedy jako przypadkowy epifit rośnie np. na ogłowionych wierzbach, gdzie jego nasiona zanoszone są przez mrówki.
Korzeń rośliny jest gruby i mocno rozgałęziony. Wczesną wiosną wytwarza rozetę liści. Liście są pierzastosieczne, mają wcięcia, brzegiem są karbowane, a od spodu sinozielone. Łodyga jest wzniesiona, owłosiona i rozgałęziona w górnej części. Osiąga wysokość do ok. 80 cm. Kwitnie od maja do września. Kwiaty są żółte, płatków korony jest 4, czasem 5. Dość szybko przekwita i pojawia się owoc. Owoc stanowi zielona, podłużna torebka o długości 2-5 cm. Zawiera liczne drobne i czarne nasiona. Nasiona wyposażone są w elajosomy (bogate w tłuszcze i węglowodany wyrostki), które są chętnie zjadane przez mrówki. To właśnie mrówki są sposobem glistnika na rozsiewanie nasion. Charakterystyczną cechą glistnika jest występujący we wszystkich częściach rośliny charakterystyczny żółtopomarańczowy sok mleczny.
Kiedy i jak zbierać glistnik?
Surowcem leczniczym jest ziele i korzeń. Zbiorów warto dokonywać w rękawiczkach – sok z glistnika może nie tylko barwić, ale również działać drażniąco na skórę. Ziele zbiera się zwykle na początku kwitnienia w maju i czerwcu. Ścina się górne części pędów wraz z przyziemnymi liśćmi. Ważne jest, by nie pognieść rośliny, gdyż wtedy ciemnieje i traci swój leczniczy potencjał. Korzeń wykopuje się natomiast jesienią lub wczesną wiosną. Korzenie należy oczyścić z gleby i szybko wypłukać w zimnej wodzie.
Jakie związki odpowiadają za właściwości glistnika?
Za działanie glistnika jaskółczego ziela, podobnie jak i innych przedstawicieli rodziny makowate odpowiadają zwłaszcza alkaloidy. Do tej pory w glistniku zidentyfikowano ich ponad 40. Są to głównie alkaloidy izochinolinowe typu: benzofenantrydyny (chelidonina, chelerytryna, sangwinaryna), protoberberyny (koptyzyna, berberyna), porfiny (magnofloryna) i protopiny (protopina). W roślinie występuje także jeden z przedstawicieli alkaloidów chinolizydynowych (sparteina). Ponadto stwierdzono występowanie m.in. flawonoidów, fenolokwasów i ich estrów, karotenoidów, białka, kwasów organicznych, amin biogennych, saponin, triterpenów, żywic, garbników, witamin, olejku eterycznego.
Poziom alkaloidów w glistniku waha się w zależności od części rośliny i fazy jej rozwoju. Ogólna zawartość alkaloidów wynosi średnio 0,96% w liściach, 0,84% w łodygach, 1,20% w zielu, 1,71% w korzeniach i 18,40% w soku mlecznym. Najwyższa zawartość alkaloidów w zielu glistnika występuje w fazie pełnej dojrzałości nasion (pierwsza dekada czerwca). Nie bez znaczenia jest również pora dnia. W przypadku ziela i korzeni zawartość alkaloidów wyraźnie wzrasta późnym wieczorem.
W przypadku alkaloidów typu benzofenantrydyny, takich jak chelidonina, chelerytryna i sangwinaryna stwierdzono, że znacznie więcej występuje ich w korzeniach, niż w liściach, łodygach i zielu. Zawartość chelidoniny w korzeniach jest średnio 8 razy wyższa, chelerytryny 14 razy wyższa, a sangwinaryny 6 razy wyższa niż w nadziemnych częściach rośliny.
Jak działa glistnik?
Wyciągi z ziela i korzeni glistnika wykazują działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwpierwotniakowe, przeciwwirusowe. Za działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwpierwotniakowe odpowiedzialne są zwłaszcza alkaloidy chelidonina, chelerytyna, sangwinaryna i berberyna. Wyciągi z glistnika są skuteczne wobec bakterii Gram-dodatnich (w tym gronkowca złocistego), Gram-ujemnych jak i prątków kwasoopornych. Wyciągi uzyskane z korzeni wykazują przy tym silniejsze działanie antybiotyczne niż te przygotowane z ziela. Za działanie przeciwwirusowe oprócz alkaloidów odpowiedzialne są również substancje białkowe. Przeprowadzone badania potwierdziły potencjał wirusobójczy glistnika w odniesieniu do m.in. adenowirusów, wirusa grypy, a nawet wirusa HIV-1 (ludzkiego wirusa upośledzenia odporności).
Glistnik wykazuje działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie i poprzecznie prążkowane. Właściwościom rozkurczowym przypisuje się obserwowane działanie żółciopędne, moczopędne, znoszące bóle menstruacyjne, ułatwiające oddychanie, usprawniające przepływ krwi. Dzięki temu działa też uspokajająco, rozluźniająco, przeciwbólowo.
Wykazuje działanie żółciopędne i żółciotwórcze. Przeciwdziała zastojom żółci i wytrącaniu się złogów w układzie żółciowym. Szybko znosi kolkę żółciową, żołądkową i jelitową. Wskazaniami do stosowania wyciągów z glistnika są łagodne i umiarkowane stany skurczowe przewodu pokarmowego, schorzenia pęcherzyka i dróg żółciowych, dolegliwości dyspeptyczne (dyskomfort w nadbrzuszu). Badania na zdrowych osobnikach potwierdziły, że stosowanie ekstraktów wodno-alkoholowych zawierających 1,5% alkaloidów w przeliczeniu na chelidoninę powoduje zwiększenie przepływu żółci.
Świeży sok z glistnika wykorzystuje się zewnętrznie do usuwania kurzajek, brodawek, a także w grzybicy i guzach skóry (wielokrotne smarowanie). Wyciągi wodne i wodno-alkoholowe zastosowane zewnętrznie (wcieranie, okłady) działają przeciwzapalnie i znieczulająco, co można wykorzystać w zwalczaniu bólu reumatycznego i artretycznego.
Wskazuje się również na działanie przeciwnowotworowe glistnika. Chelerytyna, sangwinaryna i koptyzyna wbudowują się w DNA komórek nowotworowych, powodując ich uszkodzenie i prowadząc do ich apoptozy (programowanej śmierci komórki). Cytotoksyczność wiąże się również z blokowaniem oddychania komórkowego. Taki mechanizm działania wykazują chelerytryna, sangwinaryna, berberyna i koptyzyna. Berberyna hamuje proces angiogenezy czyli unaczyniania tkanki nowotworowej.
Bardzo niespójne są wyniki badań dotyczące wpływu ziela glistnika na funkcję wątroby. Z jednej strony wskazuje się na działanie hepatoprotekcyjne, a z drugiej pojawia się szereg doniesień o działaniu hepatotoksycznym. Działanie hepatoprotekcyjne związane jest z usprawnieniem przepływu żółci, natomiast działanie hepatotoksyczne z pojawianiem się przypadków z powiększeniem wątroby, zapaleniem wątroby, podwyższoną aktywnością enzymów wątrobowych i wysokim poziomem bilirubiny osoczowej po stosowaniu preparatów złożonych zawierających m.in. ekstrakty z glistnika. Wskazuje się, że za działanie hepatotoksyczne glistnika odpowiedzialne są chelerytyna i sangwinaryna. Rezultaty badań nie są jednak jednoznaczne, a hepatotoksyczność uzależniona jest głównie od dawki. Z badań na szczurach wynika, że dojelitowa dawka chelerytyny i sangwinaryny 10 mg/kg wywoływała potwierdzone histologicznie uszkodzenie komórek wątroby oraz podwyższenie aktywności enzymów wątrobowych. Z kolei dawka dobowa 0,2 mg/kg chelerytryny i sangwinaryny podawana szczurom przez 56 dni nie spowodowała symptomów uszkodzenia komórek wątroby. Również stosowanie u szczurów wyciągów z glistnika w dawkach 50-100-krotnie większych od tych stosowanych u ludzi nie wpływało na pogorszenie parametrów wątrobowych.
Co mogę zrobić z glistnika?
Spektrum aktywności biologicznej wyciągów uzależnione jest w dużej mierze od przyjętej procedury ekstrakcji. Najcenniejszymi preparatami na bazie glistnika są te wykonane ze świeżej rośliny i na zimno. Zawierają one bowiem proteiny (peptydy), które w dużej mierze odpowiedzialne są za działanie m.in. przeciwwirusowe i cytotoksyczne. Wysoka temperatura i alkohol denaturują te białka, przez co uzyskany preparat będzie pozbawiony części właściwości leczniczych. To właśnie z tego powodu świeży sok mleczny stosuje się do leczenia kurzajek – zmian skórnych wywołanych zakażeniem wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV).
Nie oznacza to jednak, że np. suszony glistnik nie znajduje zastosowania w lecznictwie. Wykazuje on szerokie działanie farmakologiczne, ale w innych kierunkach. Poprawia czynności wydzielnicze wątroby, trzustki i jelit, pobudza trawienie, zapobiega skurczom mięśni gładkich, kolkom, hamuje procesy fermentacyjne i gnilne w jelitach, działa przeciwko drożdżakom i bakteriom.
Kuracja przeciwkurzajkowa:
Świeży sok z glistnika należy nakładać 2 razy dziennie bezpośrednio na brodawki. Czas kuracji trwa od 4 do 8 tygodni.
Macerat z glistnika:
2 łyżki świeżego, rozdrobionego ziela należy zalać szklanką zimnej, przegotowanej wody. Pozostawić pod przykryciem na 5 godzin, po tym czasie przecedzić. Zażywać 2 razy dziennie po 30 ml (2 łyżki stołowe). Macerat można stosować również zewnętrznie do przemywania skóry. Przechowywać w lodówce nie dłużej niż dobę.
Napar z glistnika:
1 łyżkę rozdrobnionego ziela należy zalać 1 szklanką wrzącej wody. Odstawić pod przykryciem na 30 minut, po tym czasie przecedzić. Zażywać 2 razy dziennie po 30 ml (2 łyżki stołowe). Napar sprawdzi się jako lek rozkurczowy, przeciwbólowy w bólach brzucha, kolce jelitowej, żółciowej, przy bolesnych miesiączkach. Napar z glistnika podnosi stężenie hemoglobiny we krwi, poprawia krążenie wieńcowe, mózgowe i obwodowe (w kończynach), zwłaszcza przy stanach skurczowych naczyń i skokach ciśnienia krwi.
Nalewka z glistnika:
Pół szklanki świeżego, rozdrobnionego ziela zalać 400 ml alkoholu 40%. Wytrawiać 14 dni w ciemnym miejscu i temperaturze pokojowej. Codziennie wstrząsać naczyniem. Po tym czasie nalewkę przefiltrować. Zażywać 3 razy dziennie po 10 ml w 50 ml wody. Zewnętrznie stosować do przemywania wyprysków, owrzodzeń, brodawek, liszajów, czyraków, zmian łuszczycowych.
Z glistnika przygotować można również „kwas Bołotowa” czyli sfermentowany napój na bazie serwatki, cukru, wiejskiej śmietany i glistnika jaskółczego ziela. Wskazuje się, że niniejszy preparat ma bardzo szerokie zastosowanie lecznicze, m.in. usuwa złogi i toksyny, odbudowuje florę bakteryjną.
Jakie są przeciwwskazania i środki ostrożności?
Glistnika nie można stosować w przypadku niedrożności przewodów żółciowych, współistniejących lub przebytych chorób wątroby, jednoczesnego stosowania innych leków zaburzających przejściowo funkcję wątroby, choroby wrzodowej, jaskry (może nasilić jej objawy), ciąży, karmienia piersią.
Nie należy przekraczać zalecanych dawek i nie stosować ich wewnętrznie dłużej niż cztery tygodnie. W przypadku dłuższej kuracji glistnikiem wskazane są badania aktywności enzymów wątrobowych.
Przyjmowanie wyciągów z glistnika jaskółczego ziela, jak również zawierające je preparaty złożone należy stosować pod kontrolą lekarza i/lub fitoterapeuty.
Nawet przy stosowaniu dawek zalecanych, mogą występować łagodne dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, tj. niestrawność, nudności, biegunki, nasilające się przy długotrwałym stosowaniu. Stosowanie dużych dawek może powodować bóle brzucha, skurcze przewodu pokarmowego, nietrzymanie moczu, ospałość, bóle i pieczenie w jamie ustnej, nadmierne ślinienie, nudności i biegunki. Ciężkie zatrucia charakteryzują się zawrotami i bólami głowy, zaburzeniami świadomości, sennością, śpiączką, spadkiem ciśnienia tętniczego, tachykardią. Wymienione działania uboczne pojawiają się zwykle po dłuższym stosowaniu, tzn. powyżej dwóch miesięcy.
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
Piotr Migas, Magdalena Heyka, „Glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus L.) we współczesnej terapii – wskazania i bezpieczeństwo stosowania”, Postępy Fitoterapii, nr 3, 2011, http://www.postepyfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2014/11/pf_2011_208-218.pdf
Bogdan Kędzia, Katarzyna Łożykowska, Agnieszka Gruszczyńska, „Skład chemiczny i zawartość substancji biologicznie aktywnych w Chelidonium majus L.”, Postępy Fitoterapii, nr 3, 2013, http://www.postepyfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2014/11/pf_2013_174-181.pdf
Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia, Anna Goździcka-Józefiak, Waldemar Buchwald, „Przeciwdrobnoustrojowe działanie Chelidonium majus L.”, Postępy Fitoterapii, nr 4, 2014, http://www.postepyfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2014/11/pf_2013_236-243.pdf
Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski, „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa, 1987
Ruta Kowalska, „O czym szumią zioła. Podręcznik ziołolecznictwa”, tom 1, wydanie II zmienione, Grabowo, 2021
Henryk Różański, „Chelidonium maius (majus) L. – glistnik jaskółcze ziele”, dostęp dn. 15.05.2022: http://luskiewnik.strefa.pl/chelidonium.html
Henryk Różański, „Chelidonii Herba jako surowiec farmakopealny i lek”, Medycyna dawna i współczesna, dostęp dn. 15.05.2022:
https://rozanski.li/1183/chelidonii-herba-jako-surowiec-farmakopealny-i-lek/