Jak zbierać zioła?
Poradnik zbioru roślin leczniczych
Dużo mówi się o ziołach, wiele osób chce je wykorzystywać na własne potrzeby, ale czy na pewno wiemy jak prawidłowo zbierać rośliny ze stanu naturalnego?
Przed Tobą kompletny, przejrzysty poradnik, z którego dowiesz się na co warto zwrócić uwagę zanim wybierzesz się do lasu czy na łąkę!
- Poznaj tożsamość rośliny
Prawidłowa identyfikacja rośliny jest podstawą zbiorów. Przed ich rozpoczęciem powinniśmy upewnić się co chcemy zbierać i jaka część rośliny nas interesuje.
Nie zbieramy roślin, których nie znamy lub co do których mamy wątpliwości.
Dokładnie sfotografujmy taką roślinę, opiszmy miejsce jej występowania, a następnie spróbujmy ustalić jej tożsamość. W tym celu możemy korzystać z fachowej literatury lub poprosić o pomoc osoby, które na ziołach znają się lepiej od nas. Naprawdę lepiej zapytać niż później spędzić dzień z bólem brzucha.
Nie zbierajmy również roślin chorych, zniekształconych, na których są widoczne zanieczyszczenia.
2. Wybierz odpowiednie miejsce
Zbiorów dokonujemy w miejscach możliwie dalekich od zanieczyszczeń (z dala od dróg, zakładów przemysłowych, opryskiwanych upraw). Im dalej od cywilizacji, tym lepiej.
Nie zbieramy roślin i grzybów na terenie parków narodowych i rezerwatów przyrody. Na terenie lasów bądź gruntów prywatnych najpierw należy uzyskać zgodę właściciela. Przedzierając się do dzikszych zakątków pamiętajmy również by nie deptać upraw – szanujmy plony i pracę innych.
3. Zbieraj o odpowiedniej porze
Zbioru należy dokonywać wtedy, gdy w roślinie nagromadzi się najwięcej związków czynnych. To kiedy powinniśmy zbierać daną część rośliny zależy m.in. od fazy jej rozwoju, pory roku czy pory dnia. W innych terminach będziemy bowiem zbierać korzenie, kwiaty czy owoce. Ponadto, w zależności od warunków atmosferycznych, rejonu, ukształtowania terenu, terminy te mogą się różnić.
Przed rozpoczęciem zbiorów, poznajmy daną roślinę, dowiedzmy się co i kiedy należy zbierać. Sugerujmy się zamieszczonymi w literaturze czy w sieci kalendarzami zbioru danego gatunku. Miejmy jednak na uwadze, że każdy sezon może się różnić, nade wszystko obserwujmy więc się rośliny i ich zachowanie na danym terenie. O przystąpieniu do zbiorów powinien decydować nie kalendarz, a stadium rozwojowe rośliny.
Ogólna zasada zbiorów części nadziemnych większości roślin jest taka, że odpowiedni dzień do zbiorów jest suchy i słoneczny. Zioła zwykle zbiera się w godzinach okołopołudniowych, unikając porannej i wieczornej rosy. W przypadku surowców bogatych w olejki eteryczne najlepszym momentem zbioru jest przedział godzinowy między 11 a 15 (wówczas rośliny najwyższe poziomy olejków eterycznych i barwników).
Zbieramy zioła raczej rosnące na słońcu, niż te w zacienieniu. Zbierane rośliny nie powinny być mokre, gdyż podczas suszenia mogłyby zacząć gnić.
Wyznacznikiem może być dla nas również obecność owadów zapylających. Jeżeli jest ich dużo, możemy mieć pewność, że roślina jest gotowa do zbioru. Tu oczywiście też są wyjątki, niektóre rośliny są bowiem zapylane przez motyle nocne.
- Wyposaż się w narzędzia
Zbierając ziele, należy mieć przy sobie nożyk, nożyczki lub sekator.
Korzenie i kłącza wykopujemy za pomocą łopaty lub wideł. Dobrze sprawdzają się widły amerykańskie.
Kory nie uda nam się ściągnąć bez noża.
Do zbiorów niektórych roślin warto mieć ze sobą rękawiczki.
Rośliny zbieramy do koszyka lub torby z naturalnego materiału. Układamy je luźno, nie upychamy na siłę. Nie zbieramy ziół do foliowych torebek. Będą się w nich szybko zagrzewać, zaparzać i tracić swe właściwości. Inną sprawą jest oczywiście negatywny wpływ foliowych torebek na środowisko, który jako świadomi sympatycy przyrody powinniśmy wziąć pod uwagę.
5. Szanuj przyrodę
Zachowujmy kulturę zbioru. Nie zbieramy roślin, które występują rzadko na danym terenie. Upewnijmy się czy roślina, którą zamierzamy zbierać nie jest objęta częściową bądź całkowitą ochroną gatunkową.
Zbieramy tylko tyle ziół ile jest nam potrzebne i wiemy, że się nie zmarnuje. Nie zbieramy wszystkiego na danym terenie – pozostawiamy pewną ilość ziół, by ponownie mogły się rozmnożyć.
Nie szarpiemy, nie wyrywamy, nie okaleczamy roślin. Wspieramy się narzędziami. Zbierając jeden gatunek, nie zadeptujemy pozostałych.
Zalecenia ogólne dotyczące zbioru poszczególnych części roślin
- Kora
Korę zbiera się wczesną wiosną, gdy roślina puści soki. Wówczas między korą a drzewem powstaje warstwa miazgi, która umożliwia łatwe oddzielenie kory od drewna. Korę pozyskujemy z przecinek zdrowych i młodych gałęzi, ok. 2-4 letnich. Starsze gałęzie wykazują zwykle mniejszą zawartość składników czynnych. Zbierana kora powinna być jak najmniej spękana. Wykonujemy dwa nacięcia w poprzek w odstępach ok. 15 cm, następnie rozcinamy wzdłuż. Taki fragment kory w kształcie rynienki podważamy nożem i zdejmujemy. Ściąganie kory jest łatwiejsze przy wilgotnej pogodzie.
- Korzenie i kłącza
Korzenie i kłącza zbiera się zwykle późną jesienią (pod koniec okresu wegetacyjnego, gdy gleba jeszcze nie przemarzła) lub wczesną wiosną (po rozmarznięciu ziemi, gdy roślina nie wypuściła jeszcze nowych pędów). Wówczas w podziemnych organach gromadzi się największa ilość substancji czynnych. Korzenie i kłącza roślin jednorocznych wykopujemy pod koniec ich okresu wegetacji. Korzenie i kłącza roślin dwuletnich wykopujemy jesienią ich pierwszego roku życia lub wiosną drugiego. Korzenie i kłącza roślin wieloletnich wykopujemy od drugiego roku życia lub później. Korzenie wymagają niekiedy okorowania jak np. korzenie prawoślazu i lukrecji.
- Kwiaty
Kwiaty zbiera się na początku lub w pełni kwitnienia, w zależności od zbieranej rośliny. Nie zbieramy kwiatów przekwitających, nie są już wtedy pełnowartościowym surowcem. Niekiedy zbiera się tylko fragmenty kwiatów, jak w przypadku chabra bławatka, gdzie zbiera się tylko zewnętrzne płatki. Kwiaty są delikatne i tak też się z nimi obchodzimy. Układamy je luźno w koszach lub torbach.
- Liście
Liście zbiera się zazwyczaj wczesną wiosną, przed okresem kwitnienia. Wyjątek stanowią zioła, które kwitną przed rozwinięciem się liści, jak np. podbiał. Zbioru liści dokonujemy w takich ilościach, które nie oszpecą drzewa czy krzewu.
- Ziele
Ziele (cała nadziemna część) zbiera się zwykle w okresie kwitnienia rośliny. Wyjątkiem jest np. skrzyp, który kwiatów nie posiada. Ziele najczęściej ścinamy na wysokości 2/3 rośliny. Nie ścinamy zbyt nisko, gdyż liście tam są zazwyczaj zeschnięte, a łodygi zdrewniałe. Tego typu ścięcie umożliwi również pojawienie się po jakimś czasie nowych odrostów.
- Owoce i nasiona
Owoce najczęściej zbiera się wraz z nasionami. Owoce mogą być mięsiste o soczystej owocni lub suche (np. koper włoski). Owoce mięsiste zbiera się, gdy są w pełni dojrzałe, tj. wybarwione i jędrne. Zbiera się je najczęściej końcem lata i jesienią. Wyjątkiem są owoce jałowca, zbierane późną jesienią i zimą. Owoce suche zbiera się gdy są brązowe lub czarne, ale jeszcze się nie osypują. Można je strząsać do papierowych torebek lub ściąć całe pędy, zawiesić nad naczyniem i zbierać spadające nasiona.
- Pączki
Pączki zbiera się od końca zimy do wczesnej wiosny. Zbiera się je w różnych fazach wzrostu. Zarówno pączki całkowicie zamknięte, jak i pączki z widocznymi listkami, ale do których wciąż przywierają w dolnej części liście łuskowate (łuski).
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
Henryk Różański, „Zielarstwo i metody fitoterapii. O ziołach i preparatach ziołowych, dzieje fitoterapii”, dostęp dn. 20.11.2021: http://www.rozanski.ch/fitoterapia1.htm
Ruta Kowalska, „O czym szumią zioła. Podręcznik ziołolecznictwa”, tom 1, wydanie II zmienione, Grabowo, 2021
Mateusz Emanuel Senderski, „Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie”, Podkowa Leśna, 2017