Jemioła pospolita (Viscum album L.)
Nie tylko na nadciśnienie
Jemioła od wieków uznawana była za symbol miłości, życia i płodności. Do tej pory stanowi częsty element świątecznych dekoracji. Ziele druidów to jednak nie tylko symbolika i wierzenia. Jemioła wykazuje szereg właściwości leczniczych i może być sprzymierzeńcem m.in. w leczeniu onkologicznym. Stymuluje układ odpornościowy i wspomaga eliminację komórek nowotworowych. W Niemczech i Szwajcarii ekstrakty z jemioły są jednymi z najczęściej stosowanych terapii uzupełniających w leczeniu nowotworów.
Przysmak paszkota i jemiołuszki
Jemioła pospolita w zależności od klasyfikacji należy do rodziny gązewnikowatych (Loranthaceae) lub sandałowcowatych (Santalaceae). Jest półpasożytniczym, zimozielonym krzewem o kulistym pokroju. Za pomocą ssawek pobiera z żywiciela wodę i sole mineralne. Jednocześnie zawiera chlorofil, ma zdolność przeprowadzania procesu fotosyntezy.
Pasożytuje na różnych gatunkach drzew. W zależności od żywiciela wykazuje zmienny skład chemiczny, niektóre metabolity pozostają jednak powtarzalne. W Polsce występują trzy podgatunki Viscum album:
– jemioła pospolita typowa – rośnie na drzewach liściastych, choć nie na wszystkich (nie rośnie np. na buku zwyczajnym). Najczęściej pasożytuje na topolach i brzozach.
– jemioła pospolita rozpierzchła – rośnie na sosnach, rzadziej na modrzewiach i świerkach.
– jemioła pospolita jodłowa – rośnie wyłącznie na jodłach, jest najrzadszym spośród spotykanych w naszym kraju podgatunków.
Gałązki jemioły są zielonkawe, a liście grube, o eliptycznym kształcie, osadzone naprzeciwlegle. Jemioła kwitnie zwykle od lutego do kwietnia. Kwiaty są małe, niepozorne i zielone. Rozwijają się na rozwidleniach łodyg. Owoce są zwykle kuliste i białe (owoce jemioły rozpierzchłej są żółtawe), dojrzewają w grudniu. Są bardzo lepkie i stanowią przysmak zwłaszcza jemiołuszek i paszkotów. Ptaki czyszcząc z nich dzioby wcierają lepki miąższ w konary. Również po wydaleniu niestrawione nasiona przylepiają się do drzewa. Dzięki tym sposobom (ornitochoria) jemioła rozsiewa się, rozprzestrzeniając się na kolejne drzewa.
Jemioła, czyli magiczne ziele
Jemioła zawieszona pod sufitem lub nad drzwiami stanowi nieodłączny element świątecznych dekoracji. Jedną z tradycji wciąż pozostaje całowanie pod jemiołą, co przynosić ma miłość i dostatek. Do Polski zwyczaj ten przybył z Anglii, gdzie znany jest co najmniej od początków XVII w. Rodowód wierzeń związanych z jemiołą jest jednak znacznie starszy. Jemioła była ceniona i wykorzystywana zwłaszcza przez celtyckich druidów.
Uznawano ją za dar od bogów, magiczne ziele, które należy zbierać ze szczególną ostrożnością. Wierzono, że umiejscowiona na drzewie, znajdująca się między niebem a ziemią, należy do strefy sacrum i umożliwia kontakt między strefą boską a ludzką.
Dzięki temu, że pozostaje zielona nawet w zimie, jemioła stała się symbolem życia, nieśmiertelności i wiecznego porządku. Jej kleiste owoce uważano wręcz za reprezentację boskiego nasienia. Podawano je więc bezpłodnym kobietom, a nawet jałowym zwierzętom. Pod owocującą jemiołą stawały też panny młode w nadziei na liczne potomstwo.
Do domów jemioła miała sprowadzać dostatek, pomyślność, szczęście. Miała zapewniać miłość, płodność i siły witalne. Wierzono również, że chroni przed złymi duchami, urokami i piorunami. Szczególnym uznaniem cieszyła się jemioła rzadko występująca na dębach.
Wykorzystanie lecznicze
Surowcem zielarskim są szczytowe pędy jemioły o niezdrewniałych łodygach. Pozyskuje się je od grudnia do marca. Świeże owoce i zmielone ziele można zamrozić i przechowywać przez 1 rok. W domowych warunkach z surowca można wykonywać maceraty na zimno, wyciągi na winie i alkoholu 20-35% oraz maść z owoców jemioły.
Ważnymi składnikami jemioły są m.in. glikoproteiny (lektyny), polipeptydy (wiskotoksyny), polisacharydy, flawonoidy, fenolokwasy (kwas kawowy), aminy biogenne (cholina, acetylocholina, tyramina), trójterpeny (β-amaryna, kwas oleanolowy, kwas betulinowy, kwas ursolowy, kwas oleanolowy), syringina, lignany (eleuterozyd E), kwas γ-aminomasłowy, sole mineralne.
Jemioła obniża ciśnienie krwi (działanie hipotensyjne) w wyniku osłabienia napięcia ścian naczyń krwionośnych. Działa uspokajająco i rozkurczowo. Pomocniczo wykorzystywana jest przy nadciśnieniu I i II stopnia.
Wykazuje działanie przeciwmiażdżycowe. Obniża stężenie lipidów we krwi i działa antyagregacyjnie.
Działa przeciwkrwotocznie, zwiększa krzepliwość krwi. Niekiedy jest stosowana w nadmiernych i przedłużających się krwawieniach miesiączkowych.
Jemioła wykazuje działanie lecznicze u pacjentów z rakiem, chorobami autoimmunologicznymi i zapalnymi. Wykorzystanie preparatów jemiołowych jest jedną z najczęściej stosowanych terapii uzupełniających przez pacjentów onkologicznych w Europie.
Glikoproteiny lektynowe (wiskumina) oraz wiskotoksyny (II, III, IVB) działają cytotoksycznie wobec komórek nowotworowych. Lektyny jemiołowe przyłączają się do komórek rakowych, a następnie inaktywują syntezę protein w rybosomach. Działają immunostymulująco, aktywują makrofagi, limfocyty T, komórki NK. Zmniejszają ryzyko przerzutów, utrudniając proces adsorbowania się w tkankach uwolnionych do krwioobiegu komórek nowotworowych.
Oprócz zastosowania w terapii nowotworowej, preparaty z jemioły mogą być stosowane są w leczeniu niektórych patologii zapalnych. Wykazano, że jemioła wykazuje właściwości przeciwzapalne w wyniku hamowania aktywności cyklooksygenazy-2 (COX-2) oraz zmniejszaniu wytwarzania prostaglandyny E2 (PGE2).
Kolejne badania sugerują, że stosowanie preparatów z ekstraktem jemioły jako terapii dodatkowej jest bezpieczne dla pacjentów onkologicznych.
Jemioła może łagodzić powiązane zaburzenia, a także minimalizować występowanie zdarzeń niepożądanych, z którymi często wiążą się terapie konwencjonalne, jak chemioterapia czy radioterapia. Przykładowo, w badaniach z 2004 r. na grupie 1442 pacjentów z rakiem piersi wykazano, że podawanie zastrzyków z ekstraktu z jemioły (lek Iscador) jako terapii uzupełniającej przyczynia się do redukcji efektów ubocznych, polepsza jakość życia chorych oraz poprawia przeżywalność. Wskazuje się, że dodatkowe stosowanie ekstraktów z jemioły może być korzystne również dla pacjentów onkologicznych ze współistniejącymi chorobami autoimmunologicznymi, jak zapalenie tarczycy Hashimoto, łuszczyca czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego. W badaniu z 2019 r. w podgrupie 30 pacjentów otrzymujących długoterminową terapię ekstraktami z jemioły nie odnotowano zaostrzeń rozpatrywanych chorób autoimmunologicznych. Ponadto zaobserwowano istotne zmniejszenie częstości zdarzeń niepożądanych.
Jak stosować jemiołę?
Gorąca woda czy stężony alkohol uszkadzają i unieczynniają większość związków czynnych jemioły, niwelując najbardziej pożądane działanie hipotensyjne i przeciwnowotworowe. Spośród tradycyjnych metod przygotowania surowca najlepszym rozwiązaniem są maceraty sporządzone na zimno.
Wyciągi na gorąco, takie jak napar czy intrakt uszkadzają proteiny, proteidy oraz lektyny jemiołowe. Nalewka na słabym alkoholu ma lepsze właściwości, jednak w tym przypadku również większość składników zostaje zdenaturowana i unieczynniona.
Najskuteczniejsze działanie przeciwnowotworowe osiągane jest poprzez podanie pozajelitowe (zastrzyki np. z preparatu Iscador). Iscador jest powszechnie stosowanym w Niemczech i Szwajcarii preparatem wspomagającym leczenie nowotworów. Innymi preparatami na bazie jemioły są m.in. Helixor, Abnobaviscum, Lektinol czy Eurixor.
Preparaty jemiołowe wg receptury dra Henryka Różańskiego:
Macerat jemiołowy:
2-3 łyżki świeżego, zmielonego ziela zalać szklanką letniej, przegotowanej wody z odrobiną soli kuchennej (0,5% roztwór soli kuchennej). Roztwór soli ułatwia ekstrakcję frakcji aminokwasowej i peptydowej. Pozostawić pod przykryciem na 6-8 godzin, po tym czasie przecedzić. Przechowywać w lodówce maksymalnie do 3 dni. Pić 3 razy dziennie po 30-50 ml.
Macerat obniża ciśnienie krwi, uszczelnia i wzmacnia naczynia krwionośne, podnosi odporność organizmu, działa uspokajająco, przeciwpadaczkowo i przeciwkrwotocznie. Zmniejsza obfitość krwawień miesiączkowych i podnosi krzepliwość krwi.
Uwaga! Ziele jest twarde i włókniste, dlatego korzystniej jest użyć dużej, ręcznej maszynki do mięsa. Użycie elektrycznej maszynki może połamać nożyki.
Wino jemiołowe:
100 g świeżego, zmielonego ziela zalać 500 ml wina wytrawnego. Macerować przynajmniej tydzień, codziennie kołysając słojem. Przyjmować 10 ml 1 raz dziennie. Wyciąg na winie wykazuje działanie przeciwmiażdżycowe, rozkurczowe, immunostymulujące, wzmacniające, pobudzające przemianę materii i moczopędne.
Maść jemiołowa:
Świeże owoce jemioły rozcierać w moździerzu z olejem rycynowym, lanoliną, niewielką ilością gliceryny (nie więcej niż 1 łyżka na 50 g owoców) oraz z roztworem soli fizjologicznej NaCl 0,9% (2 łyżki roztworu na 50 g owoców). Maść powinna być 50%. Przechowywać w lodówce. Zewnętrzne zmiany rakowe i kłykciny smarować 3 razy dziennie. Kurację zewnętrzną należy uzupełnić leczeniem wewnętrznym – pozajelitowym.
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Jemioła jest rośliną o stosunkowo silnym działaniu. Należy bezwzględnie przestrzegać zalecanych dawek. Przedawkowanie może wywoływać wymioty, majaczenia czy drgawki.
Nie należy stosować u osób uczulonych na surowiec, a także u dzieci, młodzieży, kobiet w ciąży i w okresie laktacji.
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
Shiao Li Oei et al., „Use and Safety of Viscum album L Applications in Cancer Patients With Preexisting Autoimmune Diseases: Findings From the Network Oncology Study”, Integrative Cancer Therapies, tom 18, 2019: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6432670/#
Paul R Bock et al., „Retrolective, comparative, epidemiological cohort study with parallel groups design for evaluation of efficacy and safety of drugs with “well-established use””, Forschende Komplementärmedizin und Klassische Naturheilkunde / Research in Complementary and Classical Natural Medicine, tom 11, suppl. 1, 2004
Brahma N. Singh et al., „European Viscum album: a potent phytotherapeutic agent with multifarious phytochemicals, pharmacological properties and clinical evidence”, RSC Advances, tom 6, 2016: https://hal.sorbonne-universite.fr/hal-01305552/file/Singh_2016_European_Viscum.pdf
Pushpa Hegde et al., „Viscum album Exerts Anti-Inflammatory Effect by Selectively Inhibiting Cytokine-Induced Expression of Cyclooxygenase-2”, PLOS One, tom 6, nr 10, 2011: https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0026312
Henryk Różański, „Jemioła – Viscum”, Medycyna dawna i współczesna, dostęp dn. 27.12.2022: https://rozanski.li/473/jemiola-viscum/
Henryk Różański, „Jemioła – Viscum raz jeszcze”, Medycyna dawna i współczesna, dostęp dn. 27.12.2022: https://rozanski.li/400/jemiola-viscum-raz-jeszcze/
Henryk Różański, „Lektinol i Eurixor jako następcy preparatu Plenosol N w leczeniu chorób onkologicznych i reumatycznych”, Medycyna dawna i współczesna, dostęp dn. 28.12.2022: https://rozanski.li/1278/lektinol-i-eurixor-jako-nastepcy-preparatu-plenosol-n-w-leczeniu-chorb-onkologicznych-i-reumatycznych/
Muzeum Wsi Radomskiej, „Słowo o tradycji: jemioła”, dostęp dn. 28.12.2022: https://www.muzeum-radom.pl/wydarzenia/slowo-o-tradycji-jemiola/2521
Piotr Wykurz, Bożena Muszyńska, „Fitoterapia jako alternatywna metoda wspomagająca leczenie nadciśnienia”, Medicina Internacia Revuo, tom 28, nr 108, 2017
Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski, „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa, 1987
Stanisław Kohlmünzer, „Farmakognozja”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa, 2017