Kozieradka pospolita (Trigonella foenum-graecum L.)
Wpływ na hormony i nie tylko
Kozieradka stanowi źródło substancji biologicznie czynnych, w tym saponin steroidowych i związków śluzowych. Zdobyła słuszne uznanie ze względu na swoje szerokie właściwości lecznicze, m.in. przeciwcukrzycowe, przeciwmiażdżycowe, przeciwzapalne, przeciwdrobnoustrojowe, neuroprotekcyjne, gastroprotekcyjne, antyoksydacyjne, a także wpływ na gospodarkę hormonalną. Dowiedziono, że może być pomocna w takich dolegliwościach jak PCOS u kobiet oraz niedobór androgenów u mężczyzn. Ceniona jest również wśród sportowców i włosomaniaków.
Kozieradka, znana od starożytności
Kozieradka pospolita nazywana jest również koniczyną grecką, fengryką, kozieradką lekarską, koziorożnikiem czy greckim sianem. Jest jedną z najstarszych roślin uprawnych o wielowiekowej tradycji. Wykorzystywana była już w starożytnej Grecji, Egipcie, Chinach oraz Indiach.
Należy do rodziny bobowatych (Fabaceae), jest rośliną jednoroczną. Obecnie uprawiana jest w wielu krajach na całym świecie, w tym również w Polsce. Korzeń kozieradki jest długi i palowy, łodyga jest natomiast wzniesiona, delikatnie owłosiona w górnej części, osiągająca do 60 cm wysokości. Liście kozieradki są ogonkowe, trójlistkowe, odwrotnie jajowate. Z wierzchu są ciemnozielone, a od spodu sinozielone. Kozieradka kwitnie w czerwcu i w lipcu. Kwiaty są bladożółte, motylkowate, wyrastające pojedynczo lub parami w kątach liści. Owoc stanowi wygięty, przypominający rogi koziorożca strąk. Każdy strąk zawiera ok. 15 nasion. Nasiona są twarde, matowe, szarożółte z ukośną bruzdą widoczną z boku. Kozieradka jest rośliną miododajną o charakterystycznym zapachu.
Co w swoim składzie zawiera kozieradka?
Do celów leczniczych wykorzystywane są zwłaszcza nasiona kozieradki (Semen Foenugraeci).
Nasiona kozieradki zawierają m.in. związki śluzowe (głównie galaktomannany) 20-60%, saponiny steroidowe (w tym diosgenina) 0,1-0,3%, flawonoidy (witeksyna, izowiteksyna, wicenina, izoorientyna, orientyna), olej tłusty 6-10%, białko (bogate w tryptofan i lizynę) do 30%, aminy biogenne (cholina), trygonelina (metylobetaina kwasu nikotynowego) 0,1-0,4%, związki mineralne.
Jak działają nasiona kozieradki?
Kozieradka obniża poziom glukozy w surowicy krwi sprawiając, że jej stosowanie może być szczególnie cenne dla osób zmagających się z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej. Spożycie nasion kozieradki może powodować obniżenie poziomu glukozy we krwi na czczo, obniżenie poziomu glukozy poposiłowej i obniżenie poziomu hemoglobiny glikowanej HbA1c (Neelakantan et al., 2014).
Działanie hipoglikemiczne wynika najprawdopodobniej z synergistycznego wpływu wielu związków chemicznych. Galaktomannamy obecne w przygotowanym z nasion kozieradki kleiku opóźniają opróżnianie żołądka i redukują poposiłkowy wzrost stężenia glukozy. Aktywność przeciwcukrzycowa wiąże się również z obecnością saponin, alkaloidu trygoneliny oraz polifenoli, które zwiększają wrażliwość tkanek na insulinę w porównywalnie z metforminą.
Surowiec obniża poziom cholesterolu we krwi dzięki czemu może być wykorzystywany w profilaktyce chorób układu sercowo-naczyniowego. Prowadzi do obniżenia w surowicy krwi stężenia całkowitego cholesterolu, frakcji LDL, VLDL i trójglicerydów. Saponiny steroidowe zawarte w kozieradce nasilają metabolizm cholesterolu i jego przemianę w wątrobie do kwasów żółciowych oraz stymulują ich wydalanie. Jednocześnie hamują aktywność lipazy oraz opóźniają wchłanianie związków tłuszczowych (Król-Kogus et al., 2011).
Nasiona kozieradki wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe i przeciwgorączkowe. Wskazuje się, że w łagodnych bólach kozieradka może być stosowana jako substytut niesteroidowych leków przeciwzapalnych, jak sól sodowa diklofenaku i indometacyna (Abbas et al., 2016).
Sugeruje się, że nasiona kozieradki wykazują działanie neuroprotekcyjnie i mogą być użyteczne w profilaktyce i leczeniu chorób neurodegeneracyjnych, szczególnie choroby Alzheimera. Zapobiegają dendrytycznej oraz aksonalnej atrofii mózgowych neuronów kortykalnych inkubowanych w obecności β-amyloidu. Zawarty w nasionach kozieradki alkaloid trygonelina stymuluje regenerację neurytów, nasilając powstawanie synaps i skutkując poprawą pamięci (Kilar et al., 2016).
Nasiona z kozieradki ze względu na zawartość śluzów działają osłaniająco i łagodzą stany zapalne błony śluzowej przewodu pokarmowego. Znajdują zastosowanie zwłaszcza w leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Ponadto, nasiona kozieradki charakteryzują się działaniem hepatoprotekcyjnym w stopniu porównywalnym z sylimaryną. Istotny wpływ wykazują tu związki polifenolowe i ich działanie antyoksydacyjne, niwelujące nadmierną aktywność wolnych rodników (Król-Kogus et al., 2011).
Saponiny steroidowe oraz izoflawony (związki o charakterze fitoestrogenów) wywierają wpływ na gospodarkę hormonalną. Kozieradka nasila syntezę kortykosteroidów w nadnerczach. Saponiny sterydowe kozieradki są prekursorami w syntezie hormonów steroidowych (estrogeny, dehydroepiandrosteron, testosteron) o działaniu anabolicznym (Różański, 2008).
Wskazuje się, że nasiona kozieradki mogą zmniejszać objawy menopauzy, m.in. ograniczać częstotliwość występowania uderzeń gorąca (Steels et al., 2017). Najnowsze badania dowodzą, że ekstrakty z nasion kozieradki mogą być pomocne dla kobiet z zespołem policystycznych jajników (PCOS). Suplementacja standaryzowanym ekstraktem z nasion kozieradki istotnie zmniejszyła liczbę torbieli, objętość jajników, poziom hirsutyzmu oraz normalizowała cykl menstruacyjny w porównaniu z grupą placebo (Singh et al., 2022).
Kozieradka wspomaga również laktację. W istotny sposób zwiększa ilość produkowanego mleka u kobiet karmiących piersią (Khan et al., 2018). Jednak ze względu na ograniczoną ilość danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania, Europejska Agencja Leków nie zaleca jej stosowania w tym zakresie.
Stosowanie nasion kozieradki powoduje wzrost testosteronu u mężczyzn. W randomizowanym, podwójnie zaślepionym, kontrolowanym przy użyciu placebo badaniu na grupie 120 zdrowych mężczyzn w wieku od 43 do 70 lat wykazano, że kuracja standaryzowanym ekstraktem z nasion kozieradki (600 mg/dobę przez 12 tygodni) spowodowała wzrost zarówno całkowitego, jak i wolnego testosteronu w surowicy w porównaniu z placebo. Oprócz tego kuracja skutkowała poprawą funkcji seksualnych. Na tej podstawie wskazuje się, że kozieradka może zmniejszać objawy niedobory androgenów u mężczyzn w średnim i starszym wieku (Rao et al., 2016).
Kozieradka ceniona jest także ze względu na działanie odżywcze i wzmacniające. Stanowi bogate źródło białka, vitamins i soli mineralnych. Pobudza wzrost tkanki łącznej i mięśniowej, aktywuje procesy regeneracji nabłonków, kości, chrząstek i mięśni.
Jest dobrze znana wszystkim włosomaniakom. Wzmaga porost włosów i zapobiega ich wypadaniu. Ogranicza nadmierne przetłuszczanie, redukuje świąd i łupież, odżywia skórę głowy. Wzmacnia i nawilża włosy, nadaje im objętości.
Zewnętrznie nasiona kozieradki wykorzystywane są do okładów, kataplazmów w stanach zapalnych skóry, owrzodzeniach, ropniach i czyrakach. Stosowane są także w leczeniu drobnych urazów, stłuczeń i siniaków (Kowal-Gierczak et al., 2014).
Jak stosować kozieradkę?
Według Europejskiej Agencji Leków należy przyjmować 1-2 g mielonych nasion kozieradki wraz z płynem 3 razy dziennie przed posiłkiem.
Napar z kozieradki: 2 g rozdrobnionych nasion zalać 250 ml wrzącej wody. Zaparzać pod przykryciem przez 15 minut. Świeżo przygotowany napar pić 3 razy dziennie przed posiłkami.
Zewnętrznie: 50 g rozdrobnionych nasion zalać 250 ml wrzącej wody. Zaparzać pod przykryciem przez 15 minut. Stosować w formie ciepłych okładów na zmienione chorobowo miejsca 2-3 razy na dobę.
Wcierka do włosów z kozieradki: 1 łyżkę zmielonych nasion zalać ok. 150 ml wrzącej wody. Odstawić pod przykryciem do ostygnięcia, po tym czasie przecedzić. Gotowy napar równomiernie wcierać w skórę głowy. Pozostawić na głowie i włosach na przynajmniej godzinę. Wcierki nie należy stosować w przypadku łysienia androgenowego.
Kozieradka jest również cenioną przyprawą o charakterystycznym, przypominającym zapach rosołu aromacie i lekko gorzkim smaku. Sprawdzi się jako dodatek do zup i wielu innych potraw.
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Przeciwwskazaniem do stosowania kozieradki jest nadwrażliwość na surowiec, orzeszki ziemne, soję i inne rośliny z rodziny bobowatych (Fabaceae).
Europejska Agencja Leków nie zaleca stosowania kozieradki przez kobiety ciężarne, w okresie laktacji, a także u dzieci i młodzieży poniżej 18. roku życia. Nadmierne spożycie kozieradki może wywoływać skurcze macicy, a nawet przyczyniać się do wystąpienia przedwczesnego porodu.
Spożywanie kozieradki w połączeniu z lekami hipoglikemizującymi (np. metforminą) może prowadzić do zbyt dużej redukcji stężenia glukozy we krwi.
Kozieradka może powodować zmianę zapachu moczu i ciała.
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
European Medicines Agency, „European Union herbal monograph on Trigonella foenumgraecum L., semen”, EMA/HMPC/179591/2018
Stanisław Kohlmünzer, „Farmakognozja”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, wydanie V, Warszawa, 2017
Magdalena Kilar, Janusz Kilar, Henryk Różański, „Wykorzystanie kozieradki pospolitej (Trigonella foenum-graecum L.) w zielarstwie i fitoterapii”, Herbalism, nr 1(2), 2016
Barbara Król-Kogus, Mirosława Krauze-Baranowska, „Kozieradka pospolita (Trigonella foenum graecum L.) – tradycja stosowania na tle wyników badań naukowych”, Postępy Fitoterapii, nr 3, 2011
Nithya Neelakantan et al., „Effect of fenugreek (Trigonella foenum-graecum L.) intake on glycemia: a meta-analysis of clinical trials”, Nutrition Journal, vol. 13, no. 7, 2014
Tahir Mehmood Khan et al., „Effectiveness of fenugreek as a galactagogue: A network meta-analysis”, Phytotherapy Research, vol. 32, no. 3, 2018
Nahid Abbas et al., „A Comparative Study of Analgesic, Antipyretic and Anti-inflammatory Effect of Ethanolic Extract of Trigonella foenum-graecum with Indomethacin and Diclofenac Sodium”, British Journal of Pharmaceutical Research, vol. 10, no. 5, 2016
Henryk Różański, „Kozieradka – Trigonella w sporcie”, Medycyna dawna i współczesna, 2008: https://rozanski.li/323/kozieradka-trigonella-w-sporcie/
E Steels et al., „Efficacy of a Proprietary Trigonella foenum-graecum L. De-Husked Seed Extract in Reducing Menopausal Symptoms in Otherwise Healthy Women: A Double-Blind, Randomized, Placebo-Controlled Study”, Phytotherapy research : PTR, vol. 31, no. 9, 2017
Amarjeet Singh et al., „Efficacy of a Proprietary Fenugreek Seed Extract ( Trigonella foenum-graecum, Furocyst®) in Women with Polycystic Ovary Syndrome (PCOS): a Randomized, Double-Blind, Placebo-Controlled Study”, Journal of the American Nutrition Association, 2022
Amanda Rao et al., „Testofen, a specialised Trigonella foenum-graecum seed extract reduces age-related symptoms of androgen decrease, increases testosterone levels and improves sexual function in healthy aging males in a double-blind randomised clinical study”, The Aging Male, vol. 19, no. 2, 2016
Barbara Kowal-Gierczak et al.,, „Fitoterapia i leki roślinne”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, wydanie I, Warszawa, 2014