Mniszek lekarski (Taraxacum officinale)
Dla zdrowej wątroby
Mniszek jest znanym i cenionym surowcem leczniczym, ma znaczenie zwłaszcza jako środek żółciopędny i poprawiający trawienie. Znajdziemy go w wielu mieszankach ziołowych, m.in. wspomagających pracę wątroby, pobudzających wydzielanie soku żołądkowego, obniżających poziom cukru i lipidów we krwi, pobudzających procesy przemiany materii, moczopędnych, odtruwających czy wspomagających odchudzanie.
Mniszek czyli ząb lwa
Mniszek jest rośliną wieloletnią, pospolitą w całej strefie umiarkowanej. Należy do rodziny astrowatych (Asteraceae). Występuje na łąkach, pastwiskach, poboczach, trawnikach, ugorach i nieużytkach. Znane są różne formy i ekotypy w obrębie tego gatunku.
Korzenie są wrzecionowate z drobnymi, bocznymi korzonkami. Korzeń ma na ogół do 1 cm grubości, na zewnątrz jest brązowo-żółty, a wewnątrz kremowobiały. Wczesną wiosną z korzenia wyrasta rozeta liści odziomkowych, później pędy kwiatowe.
Liście mają charakterystyczny kształt, ich brzeg przypomina zęby lwa – stąd też angielska nazwa dandelion, zapożyczona z francuskiego dent-de-lion oraz niemiecka löwenzahn, czyli ząb lwa.
Pędy kwiatowe są bezlistne, puste w środku. W ciepłym klimacie mniszki mogą zakwitać nawet cały rok, najintensywniejsze kwitnienie przypada jednak zwykle na kwiecień i maj. Kwiaty są żółte, zebrane w koszyczki kwiatowe. Z jednego pędu wyrasta tylko jeden koszyczek (kwiatostan). Mniszek jest rośliną pyłkodajną i miododajną, kwiaty zapylane są przez owady. Od kwitnienia do rozwoju dojrzałych owoców mija ok. 7 dni.
Po przekwitnięciu mniszek przypomina puchową kulę, która jest łatwo zdmuchiwana przez wiatr – w ten sposób nasiona przenoszone są na duże odległości (wiatrosiewność – anemochoria). Po zdmuchnięciu nasion z puchem kielichowym odsłania się białe, nagie dno koszyczka otoczone zeschniętymi liskami okrywy. To właśnie stąd pochodzi polska nazwa mniszek – łysa główka otoczona listkami przypomina głowę mnicha.
Rodzajowa nazwa Taraxacum pochodzi natomiast prawdopodobnie od arabskiego tharakchakon, co oznacza roślinę o gorzkim smaku. Cała roślina zawiera biały, gorzki sok mleczny.
Jak i kiedy zbierać mniszek lekarski?
Surowcem zielarskim jest korzeń mniszka (Taraxaci radix), liść mniszka (Taraxaci folium), korzeń mniszka z zielem (Taraxaci radix cum herba), rzadziej kwiat mniszka (Taraxaci flos).
Korzenie wykopuje się późną jesienią lub wczesną wiosną, jeszcze przed wybiciem się rozety liściowej. Wówczas w korzeniu gromadzi się największa ilość substancji czynnych. Do tego celu dobrze jest użyć wideł amerykańskich. Zbiera się jedynie korzenie zdrowe i dobrze wykształcone. Po zbiorze należy oczyścić je z resztek ziemi, korzonków bocznych i części nadziemnych, następnie umyć i osuszyć. Suszenie przeprowadza się w ciemnym, przewiewnym miejscu w temperaturze do 30°C.
Liście zbiera się wczesną wiosną, jeszcze zanim pojawią się kwiaty. Można wykorzystywać je na surowo, można również przeznaczyć je do suszenia. Suszenie należy przeprowadzać w miejscu zacienionym, przewiewnym i w temperaturze otoczenia. Surowiec powinien być rozłożony cienką warstwą.
Kwiaty suszymy w podobnych warunkach co liście. Surowiec przeznaczony do suszenia powinien być zebrany na samym początku kwitnienia. W przeciwnym razie kwiaty mogą w czasie suszenia przekwitnąć i wykształcić puch kielichowy.
Prawidłowo wysuszone surowce powinny zachować zbliżoną do naturalnej barwę.
W jakich dolegliwościach sięgać po mniszek?
Surowce zawierają m.in. kwasy fenolowe (kwas kawowy, kwas chlorogenowy), trójterpeny (taraksasterol, beta-amyryna), laktony seskwiterpenowe (glikozyd kwasu taraksynowego i taraksadiolu), fitosterole, flawonoidy (glikozydy kwercetyny i luteoliny), inozytol, sole mineralne (zwłaszcza sole potasu), karotenoidy, witaminy (A, C, E, witaminy z grupy B). Korzeń mniszka zawiera również inulinę.
Skład chemiczny poszczególnych części rośliny nieco różni się między sobą ilościowo. Zawartość substancji czynnych jest zmienna także w zależności od terminu zbioru czy siedliska rośliny.
Mniszek lekarski znany jest zwłaszcza jako środek „wątrobowy”. Reguluje pracę wątroby, chroni ją przed marskością i stłuszczeniem. Zapobiega odkładaniu złogów i kamieni żółciowych w układzie żółciowym.
Wykorzystywany jest w niestrawności, reguluje trawienie i perystaltykę przewodu pokarmowego. Zwiększa wydzielanie soków żołądkowych, działa żółciopędnie, żółciotwórczo, moczopędnie. Pobudza przemianę materii, odtruwa organizm.
Wykazuje wyraźne właściwości przeciwmiażdżycowe, obniża poziom cholesterolu i trójglicerydów we krwi. Działanie to udokumentowano podczas badań na szczurach, których dieta została wzbogacona w liście i korzenie mniszka lekarskiego. Zarówno 1% jak i 2% dodatek surowca do diety znacząco wpływał na obniżenie bilirubiny, cholesterolu, trójglicerydów, lipoprotein o niskiej gęstości LDL, lipoprotein o bardzo małej gęstości VLDL. Wzrastał natomiast poziom lipoprotein o wysokiej gęstości HDL, nazywanych „dobrym” cholesterolem.
Obniża poziom cukru we krwi, pomocniczo może być wykorzystywany w stanach przedcukrzycowych i w początkach cukrzycy. Działanie to zawdzięcza przede wszystkim zawartości laktonów seskwiterpenowych i kwasów fenolowych. Odpowiada za nie również zawarta w korzeniu mniszka inulina.
Mniszek charakteryzuje się również wysoką aktywnością antyoksydacyjną, neutralizuje tworzenie wolnych rodników tlenowych.
Stosowany zewnętrznie niweluje natomiast stany zapalne i działa regenerująco na skórę. Sok mleczny ze świeżego ziela lub korzenia hamuje z kolei wzrost brodawek i kurzajek.
Jak wykorzystać mniszek?
Mniszek jest rośliną w całości jadalną. Liście są jednak dość gorzkie, dlatego sugeruje się spożywanie jedynie tych młodych, nieco łagodniejszych w smaku. Młode listki mniszka mogą być spożywane na surowo, np. jako składnik odtruwających sałatek wiosennych.
Kwiaty mogą natomiast stanowić niebanalną, jadalną dekorację naszych potraw. Pąki kwiatów można wykorzystać jako dodatek do naleśników i omletów, a w niektórych krajach europejskich są konserwowane w occie i podawane jak kapary.
Z kwiatów często wykonuje się również wino, a cały mniszek waz z korzeniami bywa wykorzystywany do produkcji piwa. Z prażonych korzeni mniszka często wykonuje się ciekawy napój, który może być traktowany jako substytut kawy. Korzenie są bogatym źródłem kwasu kawowego, wykazującego silne właściwości antyoksydacyjne.
Odwar z korzenia mniszka:
1 łyżkę rozdrobnionego korzenia przełożyć do garnka i zalać 1 szklanką wody. Powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu przez ok. 5 minut. Odstawić pod przykryciem na ok. 20 minut, po tym czasie odcedzić. Pić po pół szklanki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem jako środek żółciopędny, moczopędny, odtruwający, obniżający poziom cholesterolu i cukru we krwi.
Kawa z korzenia mniszka:
Suszone korzenie mniszka należy przełożyć na suchą patelnię i prażyć przez ok. 5 minut cały czas mieszając. Po tym czasie korzenie powinny nabrać ciemniejszej barwy i zacząć przyjemnie pachnieć kawą. Po ostygnięciu należy je zmielić, najlepiej w młynku do kawy. Parzyć jak klasyczną kawę w kawiarce, zaparzaczu czy ekspresie przelewowym. Im mocniejszą kawę zrobimy, tym bardziej będzie smakowała jak ta klasyczna, a nie zbożowa.
Przeciwwskazania i środki ostrożności:
Przeciwwskazaniem do stosowania mniszka lekarskiego jest niedrożność dróg żółciowych, kamica żółciowa, aktywna choroba wrzodowa, uczulenie na surowiec i inne rośliny z rodziny astrowatych (Asteraceae).
Ze względu na występowanie w surowcu substancji goryczowych u osób wrażliwych po spożyciu mogą pojawić się dolegliwości żołądkowe.
Niezależnie od licznych właściwości prozdrowotnych, spożycie mniszka pospolitego nie powinno przekraczać określonych dawek. Według European Medicines Agency (EMA) w przypadku rozdrobnionego suchego korzenia z zielem wynoszą one: 3-4 g w postaci odwaru lub 4-10 g w postaci naparu do 3 razy dziennie.
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
Bernadetta Lis, Dorota Grabek-Lejko, „Mniszek lekarski (Taraxacum Officinale) – potencjalne właściwości prozdrowotne”, Nauka Przyroda Technologie, tom 10, zeszyt 3, nr 37, 2016
Agata Rolnik, Beata Olas, „Mniszek pospolity (Taraxacum officinale) – skarbnica związków prozdrowotnych”, Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych, tom 68, nr 1, 2019
Henryk Różański, „Taraxacum – mniszek w fitoterapii w świetle współczesnych badań; mniszek a nowotwory i wirusy – czyżby sprzyjał?!”, Medycyna dawna i współczesna, dostęp dn. 15.11.2022: https://rozanski.li/385/taraxacum-mniszek-w-fitoterapii-w-swietle-wsplczesnych-badan-mniszek-a-nowotwory-i-wirusy-czyzby-sprzyjal/
Anna Nowak, Wiktoria Duchnik, Joanna Zielonka-Brzezicka, Anna Muzykiewicz, Katarzyna Florkowska, Adam Klimowicz, Łukasz Kucharski, Daria Wysocka, Agnieszka Dziedzic, „The antioxidant activity of ethanolic and aqueous extracts of dandelion (Taraxacum officinale L.)”, Pomeranian Journal of Life Sciences, tom 65, nr 4, 2019
Stanisław Kohlmünzer, „Farmakognozja”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa, 2017
Mateusz Emanuel Senderski, „Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie”, Podkowa Leśna, 2017
Krzysztof Błecha, Iwona Wawer, „Profilaktyka zdrowotna i fitoterapia”, BONIMED, Żywiec, 2019
European Medicines Agency, „Community herbal monograph on Taraxacum officinale Weber ex Wigg., radix cum herba”, 2009
Rasha Arafa et al., „Carbon tetrachloride – induce hepatotoxicity in rats: the potential effect of bread supplemented with dandelion (Taraxacum officinale) on the nutritional status.”, Agricultura, tom 7, nr 2, 2010
Fonyuy E. Wirngo, Max N. Lambert, Per B. Jeppesen, „The Physiological Effects of Dandelion (Taraxacum Officinale) in Type 2 Diabetes”, The Review of Diabetic Studies, tom 13, nr 2-3, 2016: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5553762/