Nostrzyk żółty (Melilotus officinalis)
Kumarynowe ziele pachnące sianem
Morfologia i występowanie
Nostrzyk żółty, znany również jako nostrzyk lekarski, należy do rodziny bobowate (Fabaceae). Jest rośliną dwuletnią lub jednoroczną o wzniesionych i rozgałęzionych łodygach. Osiąga do ok. 150 cm wysokości. Liście są trzylistkowe, eliptyczne, ząbkowane brzegiem. Nostrzyk kwitnie od lipca do września. Jest rośliną miododajną o dużej wydajności. Kwiaty są drobne, żółte, zebrane na wierzchołkach pędów w jednostronne grona. Owocem jest brunatny strąk z 1 lub 2 nasionami.
W Polsce jest rośliną pospolitą. Występuje na łąkach, miedzach, nieużytkach, przydrożach, w zaroślach. Na podobnych stanowiskach spotykany jest również nostrzyk biały (Melilotus albus).
Surowiec zielarski
Surowcem jest ziele nostrzyka (Meliloti herba). Zbiorów należy dokonywać w początkowym okresie kwitnienia. Zbiera się wierzchołki pędów z kwiatami i liśćmi. Suszenie należy przeprowadzać w miejscach ciemnych i przewiewnych, w temperaturze do 35°C. Prawidłowo wysuszony surowiec powinien zachować naturalną barwę i charakterystycznie pachnieć sianem.
Monografia Meliloti herba umieszczona w Farmakopei Polskiej VI dopuszcza zbiór surowca z dwóch gatunków: Meliloti officinalis (nostrzyk żółty) i Meliloti altissimus (nostrzyk wyniosły) do stosowania zewnętrznego w preparatach.
Związkami typowymi dla gatunków z rodzaju Melilotus są kumaryny. Obecność wolnej kumaryny w nostrzyku warunkuje jego wyczuwalny zapach siana. W świeżej roślinie jej zawartość może być niska, tym samym również zapach będzie mało intensywny. Podczas suszenia dochodzi do hydrolitycznego rozpadu zawartych w świeżej roślinie związków glikozydowych i przekształcenia ich do wolnej kumaryny.
Zawartość kumaryny w suszonym surowcu sięga 1%. Ponadto w surowcu występuje melilotyna (3,4-dihydrokumaryna), melilotozyd (glukozyd kwasu o-hydroksycynamonowego), dikumarol. Oprócz kumaryn obecne są również kwasy fenolowe, flawonoidy, saponiny triterpenowe, garbniki, alantoina, kwas alantoinowy, sole mineralne.
Nostrzyk zebrany ze stanowisk słonecznych i suchych zawiera więcej kumaryny niż ten rosnący w wilgotnej ziemi. Po przekwitnięciu zawartość kumaryn w surowcu spada o 60%, do poziomu ok. 0,2-0,35%.
Właściwości lecznicze
Ziele nostrzyka oraz preparaty na jego bazie wykorzystywane są w leczeniu zastojów żylnych i limfatycznych, zapalenia żył, żylaków kończyn dolnych, guzków krwawniczych (hemoroidów), obrzęków o różnej etiologii. Zmniejszają obrzęk kostek, nocne kurcze łydek, uczucie ciężkości nóg. Stosowane są również w stłuczeniach, skręceniach, zwichnięciach. Nostrzyk działa pobudzająco na krążenie krwi i limfy, wykazuje działanie przeciwobrzękowe, antyagregacyjne, przeciwzapalne.
Związkiem mogącym wpłynąć na krzepliwość krwi w preparatach nostrzykowych jest dikumarol, ten jednak powstaje dopiero w gnijącym zielu nastrzyka, pod wpływem działania grzybów. Dikumarol jest antagonistą witaminy K, dawniej wykorzystywany był jako lek przeciwkrzepliwy (wyparła go m.in. warfaryna). Część kumaryny może zostać przekształcona w dikumarol przy suszeniu w temperaturze pokojowej, dużej wilgotności i małym przepływie powietrza. Jednak przy szybkim suszeniu dikumarol nie powstaje i surowiec nie wykazuje wówczas działania przeciwkrzepliwego.
Nostrzyk znajduje zastosowanie w leczeniu wielu problemów dermatologicznych i chorób skórnych, m.in. ropni, czyraków, wrzodów, siniaków, wybroczyn. Wykorzystywany jest również do przemywania i okładów w zapaleniu spojówek i zmęczonych oczu.
Ponadto działa uspokajająco i rozkurczowo na mięśnie gładkie. Poprawia trawienie, reguluje przemianę materii i wypróżnienia.
Preparaty nostrzykowe
Napar z nostrzyka (Infusum Meliloti):
1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wrzątku. Parzyć pod przykryciem 30-40 minut, po tym czasie przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 100-150 ml. Mocne napary wykorzystywane są do okładów przy żylakach, stłuczeniach, obrzękach, zapaleniu żył. Naparem można przemywać trudno gojące się rany, wrzody, czyraki, trądzik. Napar z nostrzyka rozjaśnia cerę, działa przeciwzapalnie, antyseptycznie, odświeżająco. Zmiękcza zrogowaciały naskórek i zmniejsza powstawanie zaskórników. Okłady z naparu niwelują cienie pod oczami, stosowane są także w przypadku zmęczonych oczu i zapalenia spojówek.
Olej nostrzykowy (Oleum Meliloti):
1 szklankę ziela należy zalać 1 szklanką oleju ogrzanego do temperatury 60°C. Jeśli korzystamy ze świeżego ziela, należy uprzednio zwilżyć je spirytusem i szczelnie zamknąć na ok. 30 minut – alkohol zdezynfekuje surowiec, a dodatkowo zainicjuje ekstrakcję. Do przygotowania wyciągów olejowych korzystniej jest wykorzystać olej rafinowany (np. z pestek winogron, słonecznikowy, ryżowy). Wykazuje on dłuższy okres przydatności i nadaje się do podgrzewania. Olej należy podgrzać do temperatury ok. 60°C na małym ogniu. Gorący olej lepiej penetruje surowiec i sprawniej rozpuszcza zawarte w nim substancje czynne. Po zalaniu surowca olejem, należy szczelnie zamknąć naczynie. Można dodatkowo zakonserwować olej dodając 1% witaminy E. Macerować w ciemnym miejscu i w temperaturze pokojowej przez dwa tygodnie, codziennie zakołysać słojem. Następnie dokładnie odcedzić i przelać do dobrze umytej i zdezynfekowanej buteleczki. Przechowywać w lodówce.
Olej wykorzystuje się do pielęgnacji skóry wrażliwej i problematycznej. Zmiękcza naskórek, łagodzi wypryski, niweluje przebarwienia, przyspiesza gojenie strupów i ran. Stosowany do olejowania włosów nadaje im połysk i wzmacnia, zmniejsza łupież oraz stany zapalne skóry głowy. Na bazie oleju nostrzykowego można wykonać maści i kremy, które sprawdzą się m.in. do wcierań na spękane stopy i dłonie. Olej nostrzykowy ogranicza również powstawanie obrzęków, poprawia mikrokrążenie, niweluje zastoje żylne i limfatyczne.
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Nostrzyk, wykorzystywany wewnętrznie, nie może być stosowany długotrwale, maksymalnie 2-3 tygodnie. Kumaryny nostrzyka są długo kumulowane w wątrobie i długo oddziałują na krew. Przedawkowany lub zbyt długo stosowany nostrzyk może prowadzić do krwawień śródtkankowych, wywoływać nudności, krwiomocz, bóle brzucha, zawroty głowy, ospałość, plamice naczyniowe. W nadmiernej dawce może również uszkodzić nerki i wątrobę.
Nostrzyk jest bezwzględnie przeciwwskazany podczas ciąży, nie wolno przyjmować go również w okresie laktacji (kumaryna przechodzi do mleka), w przypadku nadmiernych krwawień miesiączkowych, u osób z obniżoną krzepliwością krwi.
Kumaryna i jej pochodne działają silnie trująco na szczury, powodując krwotoki wewnętrzne. Siana z dodatkiem nostrzyka nie należy podawać również królikom, chomikom, świnkom morskim. Wskazana ostrożność przy innych zwierzętach.
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
Ewa Witkowska-Banaszczak, Marcin Szymański, Łukasz Działakiewicz, Wiesława Bylka, „Ziele nostrzyka – działanie, zastosowanie, stan badań”, Postępy Fitoterapii, nr 2, tom 17, 2016
Marcin Szymański, Daria Szajkowska, Arkadiusz Szymański, „Analiza fitochemiczna gatunków Melilotus officinalis i Melilotus alba”, Postępy Fitoterapii, nr 4, tom 21, 2020
Henryk Różański, „Nostrzyk żółty – Melilotus officinalis (Fabaceae)”, Gram zdrowia, dostęp dn. 30.07.2022: http://www.gramzdrowia.pl/arzt-henry-rozanski/herb/nostrzyk-zolty-melilotus-officinalis-fabaceae.html
Henryk Różański, „Czy nostrzyk – Melilotus zmniejsza krzepliwość krwi?”, Medycyna dawna i współczesna, dostęp dn. 30.07.2022:
https://rozanski.li/889/czy-nostrzyk-melilotus-zmniejsza-krzepliwosc-krwi/
Stanisław Kohlmünzer, „Farmakognozja”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa, 2017
Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski, „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa, 1987
Mateusz Emanuel Senderski, „Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie”, Podkowa Leśna, 2017