Bez czarny (Sambucus nigra L.) pospolicie występuje na terenie całego kraju. Jest krzewem lub niewielkim drzewem, które rośnie w zaroślach, na miedzach, brzegach lasów, nieużytkach, blisko ludzkich siedzib.
W zależności od regionu znany jest jako hyćka, hyczka, holunder, habzina, biały bez, dziki bez, bzowina. To jedna z najbardziej popularnych roślin w europejskim folklorze, przypisywano mu wielką moc. Wierzono, że bzu nie należy ścinać, bo człowieka „połamie”. Pod krzewem wypowiadano także zaklęcia mające zażegnywać poszczególne choroby.
Jak wykazują badania naukowe i doświadczenia kolejnych pokoleń, bez czarny jest niezwykle cenną rośliną, nieocenioną nie tylko w okresie grypy i przeziębienia. Do surowców leczniczych bzu czarnego należą kwiat (Sambuci flos) i owoc (Sambuci fructus). W medycynie ludowej wykorzystywano również inne części rośliny, jak liście, kora czy korzeń. Dziś skupimy się jednak na owocach.
Owoce zawierają m.in. antocyjany (glikozydy cyjanidyny – chryzantemina, sambucyna, sambucyjanina), flawonoidy (rutozyd, izokwercytryna, hiperozyd), kwasy organiczne (chlorogenowy, benzoesowy, cytrynowy, jabłkowy, szikimowy), garbniki, pektyny, witaminę C, witaminy z grupy B (B2, kwas foliowy, B6, biotyna, kwas pantotenowy). W niedojrzałych owocach występuje glikozyd cyjanogenny – sambunigryna.
Owoce bzu czarnego nie nadają się do spożycia w stanie surowym. Spożyte na surowo mogą powodować bóle brzucha, biegunkę, złe samopoczucie, bóle i zawroty głowy, wymioty. Żeby zneutralizować szkodliwe substancje surowiec należy poddać obróbce termicznej.
Nie wykonujemy przetworów z niezagotowanych owoców. Przygotowując np. wino z bzu czarnego, owoce powinny być uprzednio zalane wodą (warto dodać również kwas cytrynowy dla stabilizacji antocyjanów), następnie zagotowane i odstawione do ostudzenia. Po ochłodzeniu można dodawać drożdże, pożywkę i przeprowadzać proces fermentacji.
W sieci można znaleźć informacje, że również mrożenie owoców wpływa na unieczynnienie toksycznych substancji, a konkretniej sambunigryny. Jak dowiedziałam się jednak od dra Henryka Różańskiego podczas kursu „Polskie rośliny w medycynie ekstremalnej i w okresie głodu”, przemrożenie nie niszczy sambunicyny.
Kolejny związek z sambu- na początku, uporządkujmy więc co jest czym. Sambunigryna to glikozyd cyjanogenny, natomiast sambucyjanina i sambucyna to glikozydy cyjanidyny. Są jeszcze alkaloidy sambunicyny. Alkaloidy te w małych dawkach działają przeciwbólowo, a w większych dawkach wykazują działanie trujące. Obróbka termiczna powoduje ich rozkład, nie ma wpływu na to jednak mrożenie.
Przygotowując przetwory należy również pamiętać, żeby pestki z owoców nie dostały się do naszych żołądków. Pod wpływem działania enzymów trawiennych pestki wydzielają szkodliwy kwas cyjanowodorowy (kwas pruski). Chcąc wykorzystać miąższ z owoców, należy przecierać je więc przez sito.
Odpowiadając więc na pytanie „Czy owoce czarnego bzu są trujące?”, odpowiedź brzmi: nie są, pod warunkiem, że zostały przetworzone w odpowiedni sposób. Odpowiednio przetworzone są bezpieczne i niezwykle wartościowe. A o ich właściwościach przeczytasz w akapicie poniżej.
Za główny bioaktywny składnik owoców bzu zwykle uważane są antocyjany, które zapewniają ochronę przed stresem oksydacyjnym. Antocyjany to naturalne barwniki roślinne – każdy kto przetwarzał owoce czarnego bzu nie ma więc wątpliwości, że są w nie bogate. Ekstrakty z owoców wykazują silne właściwości antyoksydacyjne i zdolność wymiatania wolnych rodników, działają przeciwzapalnie.
Wpływają na poprawę profilu lipidowego, obniżają poziom cholesterolu i lipidów we krwi. Stymulują wydzielanie insuliny i wychwyt glukozy przez komórki. Uszczelniają naczynia krwionośne.
Wykazują działanie odtruwające, ułatwiają usuwanie z organizmu szkodliwych metabolitów. Działają moczopędnie, żółciopędnie, napotnie, regulująco wypróżnienia. Ze względu na działanie lekko przeczyszczające mogą być pomocne w zaparciach.
Owoce bzu czarnego są skutecznym środkiem napotnym i przeciwgorączkowym. Działają rozkurczowo, uspokajająco, przeciwbólowo w przypadku nerwo- i mięśniobóli. Wzmacniają organizm. Stosowane są w różnego rodzaju infekcjach, obrzękach i bólach.
Działają przeciwwirusowo, znajdując zastosowanie w terapii grypy i innych chorób wirusowych. Przeprowadzono wiele badań potwierdzających skuteczność ich działania w tym kierunku. W 2013 roku odkryto, że cyjanidyno-3-samubiozyd, główna antocyjanina obecna w owocach bzu, może wiązać się z neuraiminidazą wirusa, hamując jego rozwój i możliwość przyczepienia się do kwasu sjalowego na powierzchni komórki gospodarza. Badania kliniczne dotyczące efektów stosowania preparatów z bzu czarnego przeciw grypie podsumowano w 2017 roku. Wykazano, że pacjenci z objawami grypy przyjmujący ekstrakt z bzu szybciej wracali do zdrowia.
Związki polifenolowe prawdopodobnie nie są jedynymi związkami o działaniu przeciwwirusowym. Mimo, że owoce i kwiaty czarnego bzu zostały dość dobrze przebadane, nadal nie ma całkowitej jasności, które ze składników czynnych są odpowiedzialne za dane działanie lecznicze. W ekstrakcie z owoców obecne są całe mieszaniny poszczególnych związków, skąd wynikają różne biochemiczne mechanizmy działania i skuteczność w działaniu przeciwko wirusom. Oprócz flawonoidów, kwasów fenolowych i aglutynin (SNA), owoce czarnego bzu zawierają również polisacharydowe peptydy, które mogą oddziaływać poprzez stymulację makrofagów.
Owoce należy zbierać pod koniec sierpnia i we wrześniu, gdy są w pełni dojrzałe, czarne, lśniące. Sekatorem odcina się całe baldachogrona. Owoce bzu możemy przetwarzać na świeżo (pamiętamy o obróbce termicznej) oraz suszyć. Suszyć można w suszarce do owoców i grzybów lub w piekarniku, przy czym suszenie w piekarniku powinno odbywać się przy uchylonych drzwiczkach dla odpowiedniej cyrkulacji powietrza. Suszenie rozpoczyna się w temperaturze 30°C, a następnie podwyższa się ją do ok. 55°C, unikając przypalenia owoców. Wysuszone owoce należy oczyścić z szypułek i przechowywać w szczelnie zamkniętych opakowaniach.
Odwar z owoców bzu czarnego:
1-2 łyżki owoców zalać 1 szklanką zimnej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu do 5 minut. Odstawić do ostygnięcia na 30 minut, po tym czasie przecedzić. Spożywać po 150-200 ml 2-3 razy dziennie.
Syrop z owoców bzu czarnego:
Owoce należy zbierać pod koniec sierpnia i we wrześniu, gdy są w pełni dojrzałe, czarne, lśniące. Bez kwitnie bardzo nierównomiernie, do zbiorów przystąpmy zatem, gdy wszystkie owoce będą wybarwione. Sekatorem odcina się całe baldachogrona. Zebrane, w pełni dojrzałe owoce czarnego bzu oddzielić od szypułek. To najbardziej pracochłonna część – warto wspomóc się widelcem i „wyczesywać” owoce.
Przygotowane owoce i kilka goździków zalać zimną wodą (1 szklanka na 1 kg owoców), a następnie stopniowo doprowadzić do wrzenia. Gotować na małym ogniu ok. 5-10 minut. Tłuczkiem do ziemniaków rozgniatam nieco owoce żeby wypuściły więcej soku (nie blendujemy – nie chcemy ewentualnych fragmentów pestek w naszych żołądkach). Następnie przecedzam przez gęste sito. Do uzyskanego odwaru dodaję cukier (ok. 0,7 kg cukru na 1 kg owoców), szczyptę czy dwie cynamonu oraz sok z cytryny (przez sito) lub nieco kwasku cytrynowego (dla lepszej stabilizacji antocyjanów). Ponownie zagotowuję i mieszam do rozpuszczenia cukru. Gorący syrop przelewam do uprzednio wyparzonych i wysuszonych słoiczków, po czym dobrze zakręcam i układam na ściereczce do góry dnem na ok. 10 minut. Po otwarciu syrop należy przechowywać w lodówce.
Syrop sprawdzi się w przypadku osłabienia, przeziębienia, grypy i innych chorób wirusowych. Należy zażywać ok. 50 ml syropu 3 razy dziennie, uzupełniając szklankę letnią wodą. Spożyty w zbyt dużej ilości może działać przeczyszczająco.
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
Henryk Różański, „Bez czarny – Sambucus nigra (L.)”, Gram zdrowia, dostęp dn. 23.08.2022: http://www.gramzdrowia.pl/arzt-henry-rozanski/herb/bez-czarny-sambucus-nigra-l.html
Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski, „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa, 1987
Stanisław Kohlmünzer, „Farmakognozja”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa, 2017
Mateusz Emanuel Senderski, „Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie”, Podkowa Leśna, 2017
Ruta Kowalska, „O czym szumią zioła. Poradnik ziołolecznictwa”, tom 1, wydanie II, Grabowo, 2021
Łukasz Łuczaj, „Dzika kuchnia”, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa, 2013
Katarzyna Paradowska , Angelika Uram-Dudek, Iwona Wawer, „Polifenole owoców czarnego bzu – dietetyczne wsparcie terapii przeziębienia i grypy”, Herbalism, nr 1(5), 2019, https://kpu.krosno.pl/herbalism/wp-content/uploads/sites/55/2021/10/Polifenole-owocow-czarnego-bzu.pdf
Kavya Swaminathan, Jeffrey C Dyason, Andrea Maggioni, Mark von Itzstein, Kevin M Downard, „Binding of a natural anthocyanin inhibitor to influenza neuraminidase by mass spectrometry”, Analytical and Bioanalytical Chemistry, tom 405, nr 20, 2013: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23748498/
Randall S Porter, Robert F Bode, „A Review of the Antiviral Properties of Black Elder (Sambucus nigra L.) Products” Phytotherapy Research, tom 31, nr 4, 2017: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28198157/
Cookie | Duration | Description |
---|---|---|
cookielawinfo-checkbox-analytics | 11 months | This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Analytics". |
cookielawinfo-checkbox-functional | 11 months | The cookie is set by GDPR cookie consent to record the user consent for the cookies in the category "Functional". |
cookielawinfo-checkbox-necessary | 11 months | This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookies is used to store the user consent for the cookies in the category "Necessary". |
cookielawinfo-checkbox-others | 11 months | This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Other. |
cookielawinfo-checkbox-performance | 11 months | This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Performance". |
viewed_cookie_policy | 11 months | The cookie is set by the GDPR Cookie Consent plugin and is used to store whether or not user has consented to the use of cookies. It does not store any personal data. |