Podbiał pospolity (Tussilago farfara L.)
W stanach zapalnych górnych dróg oddechowych
Podbiał należy do najstarszych roślinnych środków wykorzystywanych w leczeniu stanów zapalnych układu oddechowego. Wykazuje właściwości osłaniające, powlekające, przeciwkaszlowe, wykrztuśne, przeciwzapalne, antyseptyczne, przeciwskurczowe. Do celów leczniczych mogą być wykorzystywane zarówno liście, jak i kwiaty.
Jak wygląda i gdzie występuje podbiał?
Kwiaty podbiału są jednymi z pierwszych pojawiających się na wiosnę. Pędy kwiatostanowe pokryte są bladoróżowymi łuskami i wyrastają ze znajdującego się pod ziemią kłącza. Z kłącza wyrastają również długie, łatwo zakorzeniające się rozłogi, co sprawia że w niektórych miejscach jest to roślina uważana za uporczywy chwast. Podbiał kwitnie w marcu oraz w kwietniu, jeszcze przed rozwojem liści. Kwiaty podbiału są żółte, zebrane w koszyczki na szczytach pędów kwiatostanowych. Zapylają je owady, którym podbiał jednocześnie dostarcza pyłku i nektaru.
Dopiero po przekwitnięciu kwiatów, gdy nasiona są już dojrzałe, pojawiają się liście. Liście są długoogonkowe, sercowate u nasady, nierówno ząbkowane brzegiem. Starsze liście pokryte są od spodu popielatym kutnerem. Młode liście są obustronnie owłosione.
Podbiał znany jest również jako końskie kopyto czy ośla stopa, co nawiązuje do kształtu jego liści. W języku angielskim roślinę można znaleźć pod nazwą coltsfoot. Inną popularną nazwą jest boże liczko, co najprawdopodobniej związane jest ze słonecznym wyglądem kwiatów.
Występuje w całej Europie, zachodniej, środkowej i północnej Azji, północnej Afryce oraz Ameryce Północnej, do której został zawleczony. W Polsce można go znaleźć na wilgotnych stanowiskach, gliniastych i wapiennych glebach, nieużytkach, przydrożach, nasypach, żwirowiskach, a także w lasach na porębach.
Co zawiera kwiat podbiału?
Surowcami leczniczymi podbiału są liście, kwiaty, ziele, dawniej wykorzystywano również kłącza. W Europie najpopularniejszym surowcem jest liść (Farfarae folium), natomiast w krajach azjatyckich najczęściej wykorzystywany jest kwiat (Farfarae flos).
Podbiał zawiera m.in. kwaśne polisacharydy śluzowe (hydrolizujące do glukozy, galaktozy, arabinozy, ksylozy, kwasów uronowych), polisacharyd inulinę, garbniki, flawonoidy (kwercetyna, kemferol oraz ich glikozydy), firosterole (kampesterol, β-sitosterol), kwasy fenolowe (kwas kawowy, kwas ferulowy, kwas p-hydroksybenzoesowy, kwas galusowy), gorycze, aminy (cholina), seskwiterpeny (tussilagon), alkaloidy pirolizydynowe (nasycone: tussilagina, izotussilagina oraz nienasycone: senkirkina), liczne związki mineralne (K, Na, Mg, Mn, Fe, P, Cu, Zn), nieco olejku eterycznego.
W kwiatach stwierdzono większą zawartość flawonoidów i olejku eterycznego, a mniejszą ilość śluzu i związków goryczowych niż w liściach podbiału.
W jakich dolegliwościach sięgać po kwiat podbiału?
Nazwa rodzajowa Tussilago wywodzi się od łacińskich słów tussis – kaszel oraz ago, agere – pędzić, gonić. Jak sama nazwa wskazuje, podbiał wykorzystywany jest najczęściej w dolegliwościach górnych dróg oddechowych.
Zawarty w podbiale śluz działa łagodząco na podrażnioną śluzówkę jamy ustnej, gardła i krtani. Tworzy powłokę na powierzchni błon śluzowych, dzięki czemu chroni ją przed mechanicznym podrażnieniem i łagodzi odruch kaszlu.
Wyciągi z liści, oprócz działania powlekającego na błony śluzowe, pobudzają ruch nabłonka migawkowego w drogach oddechowych. Kwiaty w porównaniu z liśćmi działają słabiej powlekająco, ale silniej rozkurczowo. Wykazują działanie przeciwskurczowe na mięśnie gładkie dróg oddechowych i ułatwiają odkrztuszanie.
Preparaty z podbiału polecane są zwłaszcza w stanach zapalnych błon śluzowych górnych dróg oddechowych o łagodnym przebiegu, kaszlu, utrudnionym przełykaniu i odkrztuszaniu. Surowiec wchodzi w skład wielu preparatów przeciwkaszlowych i mieszanek ziołowych.
Podbiał wykazuje również działanie przeciwbakteryjne i przeciwzapalne. Stanowi źródło przeciwutleniaczy, charakteryzuje się wysoką zawartością związków fenolowych. Wykazuje aktywność wobec wolnych rodników. Wskazuje się także na potencjalne działanie przeciwnowotworowe i przeciwmutagenne.
Stosowany zewnętrznie, podbiał polecany jest do pielęgnacji skóry wrażliwej, łojotokowej, trądzikowej oraz z wypryskami. Hamuje stany zapalne, reguluje czynności gruczołów łojowych. Może być wykorzystywany jako środek przeciwzapalny i przeciwobrzękowy do płukania gardła i dziąseł oraz na podrażnienia, stłuczenia i otarcia skóry.
Jak zbierać podbiał?
Kwiaty podbiału zbiera się w początkowej fazie rozwoju. Nie należy zbierać przekwitających koszyczków, gdyż podczas suszenia tworzą puszystą kulkę, dając niepełnowartościowy surowiec. Kwiaty suszy się w ciemnym, przewiewnym miejscu i temperaturze do 45°C. Prawidłowo ususzone kwiaty powinny zachować swój naturalny kolor.
Liście przeznaczone na surowiec leczniczy powinny być młode, ale w pełni wyrośnięte. Pozyskuje się je od wiosny do końca lata. Liście należy suszyć rozłożone pojedynczą warstwą, odwracając spodnią, białawą stronę ku górze. Podobnie jak kwiaty, liście należy suszyć w ciemnym, przewiewnym miejscu i temperaturze nieprzekraczającej. 45°C.
Zbierając liście podbiału istnieje pewne ryzyko pomylenia go z podobnie wyglądającymi liśćmi lepiężników. Jednak liście podbiału, w przeciwieństwie do liści lepiężników, są silnie owłosione („filcowe”) od spodniej strony.
Co mogę przygotować z podbiału?
Zalecana dawka lecznicza liści podbiału wynosi 4,5-6 g na dobę (Błecha, Wawer 2019).
Napar z podbiału:
1 łyżkę rozdrobnionego surowca (liści lub kwiatów) zalać 200 ml wrzącej wody. Parzyć pod przykryciem przez ok. 20 minut, po tym czasie przecedzić. Napar pić 3-4 razy dziennie po 100 ml w stanach zapalnych układu oddechowego, stanach skurczowych układu oddechowego, kaszlu, przeziębieniu, grypy. Napar można wykorzystywać również zewnętrznie do przemywania, płukania i okładów.
Syrop z kwiatów podbiału:
Kwiaty wraz z łodyżkami należy rozdrobnić, skropić spirytusem i odstawić na 30 minut w zamkniętym słoiku dla lepszej ekstrakcji. Po tym czasie surowiec przełożyć do garnka i zalać wrzątkiem w proporcji 1:1 (200 ml rozdrobnionego, lekko ubitego surowca zalać 200 ml wrzątku). Garnek przykryć i odstawić na całą noc lub kilka godzin. Surowiec przecedzić i mocno odcisnąć roślinną masę. Do uzyskanego naparu należy dodać cukier w proporcji 1:0,8 (na 200 ml naparu dodać 160 g cukru). Napar z cukrem należy podgrzewać na wolnym ogniu, stale mieszając. Po uzyskaniu temperatury wrzenia syrop należy sprawnie przelewać do wyparzonych słoiczków. Odstawić na ściereczce do góry dnem. Syrop nie wymaga pasteryzacji. Po otwarciu przechowywać w lodówce. Pić w infekcjach układu oddechowego 3 razy dziennie po 10 ml (2 łyżeczki) w rozcieńczeniu z letnią wodą.
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Przeciwwskazaniem do stosowania podbiału jest okres ciąży i karmienia piersią, nie należy go także podawać dzieciom poniżej 6. roku życia.
W podbiale obecne są wspomniane wcześniej nienasycone alkaloidy pirolizydynowe – senkirkina i znacznie rzadziej spotykana senecjonina. W większych ilościach mogą one działać hepatotoksycznie, powodując uszkodzenie wątroby. Zawartość alkaloidów pirolizydynowych w liściach podbiału jest dość zmienna i waha się w granicach od 0,1 do 368 µg na g surowca. Na stężenie wpływ może mieć podchodzenie geograficzne – surowiec europejski zawiera zdecydowanie mniej toksycznych alkaloidów niż ten pochodzący z Dalekiego Wschodu. Stwierdzono, że populacje podbiału występujące na terenie Polski dostarczają surowca o niskiej zawartości toksycznych alkaloidów (Adamczak et al. 2013).
Komisja E sugeruje, by dzienna dawka naparu z liści podbiału oraz mieszanek, w skład których one wchodzą, nie zawierała więcej niż 10 μg nienasyconych alkaloidów pirolizydynowych. Dzienna dawka w soku i w wyciągu przygotowanym ze świeżego surowca nie może natomiast przekraczać ilości 1 μg tych alkaloidów. Okres stosowania przetworów z liści podbiału nie powinien być dłuższy niż 4-6 tygodni w ciągu roku (Piotrowska et al. 2015).
Podbiału nie należy łączyć z innymi surowcami zawierającymi alkaloidy pirolizydynowe (m.in. z żywokostem, lepiężnikiem, starcami) ze względu na możliwość ich sumowania (Różański 2008).
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
Paulina Piotrowska, Małgorzata Wojcińska, Irena Matławska, „Podbiał pospolity (Tussilago farfara L.)”, Postępy fitoterapii, nr 3, 2015
Henryk Różański, „Podbiał – Tussilago farfara Linne”, Medycyna dawna i współczesna, 2008: https://rozanski.li/435/podbial-tussilago-farfara-linne/
Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski, „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa, 1987
Artur Adamczak et al., „Content of pyrrolizidine alkaloids in the leaves of coltsfoot (Tussilago farfara L.) in Poland.”, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, vol. 82, no. 4, 2013
Stanisław Kohlmünzer, „Farmakognozja”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, wydanie V, Warszawa, 2017
Mateusz Emanuel Senderski, „Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie”, Podkowa Leśna, wydanie 3, 2017
Krzysztof Błecha, Iwona Wawer, „Profilaktyka zdrowotna i fitoterapia”, BONIMED, wydanie II rozszerzone, Żywiec, 2019