Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla L.)
Dla małych i dużych
Koszyczek rumianku jest jednym z najpopularniejszych i najczęściej wykorzystywanych surowców zielarskich. Wykazuje szereg właściwości leczniczych, a przy tym jest na tyle bezpieczny, że może być stosowany nawet u niemowląt. Działa m.in. przeciwzapalnie, odkażająco, przeciwskurczowo, antyalergicznie, uspokajająco.
Czy rumianek pospolity jest pospolity?
Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla L.) jest znany również jako rumianek lekarski czy rumianek prawdziwy. W starszych opracowaniach widnieje również pod nazwą Chamomilla recutita (L.) Rauschert, według najnowszych ujęć taksonomicznych jest to jednak nazwa błędna, a gatunek należy do rodzaju Matricaria.
Roślina występuje w Europie i Azji, a także w Ameryce Północnej i Australii. W Polsce rośnie na polach, przydrożach, miedzach, nieużytkach, niestety już nie tak pospolicie jak dawniej. Surowiec do celów leczniczych i kosmetycznych pozyskiwany jest głównie z upraw. Jego zasoby w stanie dzikim są znacznie zmniejszone, prawdopodobnie na skutek masowego zbioru w poprzednich latach.
Należy do rodziny astrowatych (Asteraceae), jest rośliną jednoroczną. Osiąga wysokość do ok. 60 cm, jego łodyga jest wzniesiona, delikatna i rozgałęziona. Liście są pierzastodzielne, głęboko wcinane.
Kwiaty są zebrane w koszyczki i pojedynczo umieszczone na szczytach rozgałęzień. Kwiaty brzeżne są żeńskie, białe, języczkowate i w miarę przekwitania odchylające się w dół. Środkowe kwiaty są obupłciowe, żółte, rurkowate, usadowione na wypukłym dnie kwiatostanowym. Dno kwiatostanowe jest stożkowate i wewnątrz puste. Rumianek kwitnie od czerwca do jesieni. Owoc stanowią podłużnie żeberkowate niełupki.
Jak odróżnić rumianek od innych, podobnych roślin?
Rumianek prawdziwy łatwo jest pomylić z rumianami (rodzaj Anthemis), które przypominają rumianek i rosną na podobnych stanowiskach, nie są jednak wykorzystywane w ziołolecznictwie. Jednym z przedstawicieli tego rodzaju jest rumian psi (Anthemis cotula L.), który zawiera silne alergeny kontaktowe, m.in. antemidol. Często stanowi nieświadomą domieszkę lub też jest celowo wykorzystywany do fałszowania surowca. Niestety w wyniku takiego dodatku preparaty z rumianku niejednokrotnie oskarżane są o wywoływanie reakcji alergicznych.
Z rumiankiem bywa również mylona maruna bezwonna, znana też jako maruna nadmorska czy rumianek bezwonny (Tripleurospermum maritimum). Pospolicie występuje na polach uprawnych, zwłaszcza w plantacjach rzepaku i zbóż.
Rumianek pospolity po przepołowieniu koszyczka kwiatowego ma zawsze puste dno kwiatowe i wydziela przyjemny, charakterystycznie rumiankowy zapach. Te dwie cechy nie występują razem w innych gatunkach. U rumianów i marun dno koszyczka kwiatowego jest bardziej płaskie oraz pełne, zrośnięte w przekroju.
Jak wygląda prawdziwy olejek rumiankowy?
Surowcem leczniczym jest koszyczek (kwiatostan) rumianku pospolitego (Flos Matricariae). Zbiera się je na początku kwitnienia i suszy w ciemnym, przewiewnym miejscu, w temperaturze nieprzekraczającej 35°C.
Koszyczek rumianku zawiera olejek eteryczny 0,4-1,5% (chamazulen, α-bisabolol i jego tlenki, farnezen, mircen, kadinen), flawonoidy do 8% (pochodne apigeniny, luteoliny, kwercetynym patuletyny), spirocykliczne poliacetyleny (en-in-dicykloeter), kumaryny, cholinę, związki śluzowe.
Prawdziwy i pełnowartościowy olejek z rumianku pospolitego jest niebieski lub zielonkawo-niebieski. Za niebieski kolor olejku odpowiada chamazulen. Chalazulen powstaje podczas destylacji olejku ze swojego prekursora proazulenu matrycyny poprzez kwas chamazulenowy.
W handlu dostępne są również olejki z innych rumianków, m.in. z rumianu rzymskiego, znanego też jako rumian szlachetny (Chamaemelum nobile, Anthemis nobilis). Olejek eteryczny pochodzący z tej rośliny jest zwykle barwy purpurowej, żółtawej, rzadziej niebieskiej. Wynika to z faktu, że olejek z rumianu rzymskiego zawiera mniej azulenów niż olejek z rumianku pospolitego. Pomimo różnic w składzie chemicznym oba gatunki wykazują zbliżone właściwości lecznicze. Rumianek pospolity działa jednak silniej przeciwzapalnie i przeciwhistaminowo. Rumian rzymski zawiera z kolei hamujące podziały komórkowe gorzkie laktony seskwiterpenowe i mocniej pobudza wydzielanie soków trawiennych.
Jak działa rumianek?
Koszyczek rumianku jest jednym z najczęściej wykorzystywanych surowców leczniczych. Stosowany jest zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie. Objęty jest niemal wszystkimi farmakopeami i wchodzi w skład wielu mieszanek ziołowych.
Rumianek działa przeciwzapalnie i przeciwalergicznie. Hamuje wyzwalanie endogennej histaminy, pobudza czynność układu makrofagów, wzmaga aktywność fagocytową leukocytów. Wyciągi wodne działają immunostymulująco, za co prawdopodobnie odpowiadają polisacharydy.
Łagodzi stany zapalne przewodu pokarmowego, układu oddechowego, skóry, dróg rodnych. Napary i wyciągi z rumianku podawane są w zapaleniu jelita grubego, chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, zapaleniu górnych dróg oddechowych, astmie oskrzelowej, katarze siennym.
Za działanie przeciwzapalne odpowiada co najmniej kilka składników. Wykazuje je zwłaszcza α-bisabolol, następnie chamazulen, farnezen, flawonoidy (głównie glikozydy apigeniny i luteoliny). W leczeniu istotny jest również udział śluzów.
Zewnętrznie po rumianek można sięgać w stanach zapalnych skóry, oparzeniach, owrzodzeniach, odleżynach, świądzie. Także w zapaleniu sromu i pochwy, nadżerkach szyjki macicy, pęknięciach odbytu oraz hemoroidach. Napar z rumianku nadaje się do okładów w stanach zapalnych brzegów powiek, jęczmieniu, gradówce. Może być wykorzystywany do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej, dziąseł i gardła. Po preparaty rumiankowe często sięga się w ząbkowaniu u niemowląt. Ponadto, rumianek stanowi składnik licznych środków kosmetycznych i pielęgnacyjnych.
Powszechnie znajduje zastosowanie w fitoterapii przewodu pokarmowego. Działa przeciwskurczowo i wiatropędnie. Łagodzi stany skurczowe jelit i objawy alergii pokarmowej. Stosowany jest również w pediatrii w kolkach niemowlęcych. Działanie spazmolityczne jest przypisywane α-bisabololowi, en-in-dicykloeterowi, hydroksykumarynom i flawonoidom.
Rumianek działa przeciwdrobnoustrojowo. Olejek eteryczny wykazuje aktywność bakteriobójczą wobec wybranych szczepów bakterii Gram-dodatnich (m.in. gronkowca złocistego Staphylococcus aureus) oraz przeciwgrzybiczą wobec drożdżaków (Candida albicans).
Oprócz tego, rumianek wykazuje działanie uspokajające. Może być stosowany w stanach pobudzenia emocjonalnego, niepokoju i łagodnej bezsenności powodowanej zaburzeniami nerwowymi.
Wskazuje się również na potencjał antyoksydacyjny i przeciwnowotworowy rumiankowych ekstraktów.
Jak stosować rumianek?
Napar z rumianku:
1-2 łyżki surowca zalać szklanką wrzącej wody. Pozostawić pod przykryciem na ok. 20 minut, po tym czasie przecedzić. Pić 3 razy dziennie po pół szklanki naparu. Zewnętrznie napar wykorzystywać do płukanek, okładów, nasiadówek.
Według Farmakopei Polskiej VI:
Jako środek przeciwzapalny i przeciwskurczowy jednorazowo napary z 3 g, a dobowo z 9 g surowca. Zewnętrznie jako środek ułatwiający gojenie napary 3-10%. Do kąpieli dodawać 50 g surowca na 10 l wody.
Dawkowanie według Europejskiej Agencji Leków EMA w dolegliwościach jelitowych, takich jak wzdęcia i słabe skurcze:
– Młodzież, dorośli i osoby starsze – pojedyncza dawka: 1,5-4 g surowca w 150 ml wrzącej wody jako napar ziołowy; dawka dzienna: 3-4 razy
– Dzieci (6 miesięcy – 2 lata) – pojedyncza dawka: 0,5-1,0 g; dawka dzienna: 2-4 razy
– Dzieci (2-6 lat) – pojedyncza dawka: 1,0-1,5 g; dawka dzienna: 2-4 razy
– Dzieci (6-12 lat) – pojedyncza dawka: 1,5-3,0 g; dawka dzienna: 2-4 razy
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Rumianek pospolity jest na ogół uważany za bezpieczny do stosowania. Przeciwwskazaniem jest nadwrażliwość na surowiec i rośliny z rodziny astrowatych (Asteraceae).
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
Amina El Mihyaoui et al., „Chamomile (Matricaria chamomilla L.): A Review of Ethnomedicinal Use, Phytochemistry and Pharmacological Uses”, Life (Basel), vol. 12, no. 4, 2022
Barbara Kowal-Gierczak et al.,, „Fitoterapia i leki roślinne”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, wydanie I, Warszawa, 2014
Sarah E. Edwards et al., „Fitofarmaceutyki. Oparte na dowodach naukowych kompendium leczniczych produktów ziołowych”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, wydanie I, Warszawa, 2022
Stanisław Kohlmünzer, „Farmakognozja”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, wydanie V, Warszawa, 2017
Mateusz Emanuel Senderski, „Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie”, Podkowa Leśna, wydanie 3, 2017
Henryk Różański, „Kwiat rumianku – Flos Matricariae = Chamomillae”, Medycyna dawna i współczesna, dostęp dn. 15.02.2023: https://rozanski.li/1047/kwiat-rumianku-flos-matricariae-chamomillae/
Krzysztof Błecha, Iwona Wawer, „Profilaktyka zdrowotna i fitoterapia”, BONIMED, wydanie II rozszerzone, Żywiec, 2019
Bayan Al-Dabbagh et al., „Antioxidant and anticancer activities of chamomile (Matricaria recutita L.)”, BMC Research Notes, vol. 12, 2019