Skrzyp polny (Equisetum arvense L.)
Cenny surowiec krzemionkowy
Gdzie występuje i jak wygląda skrzyp polny?
Skrzyp polny (Equisteum arvense L.) jest najpospolitszym w Polsce gatunkiem skrzypu. Występuje na polach uprawnych, odłogach, przydrożach, łąkach, nasypach kolejowych, a także w lasach.
Wiosną, w marcu i w kwietniu, wytwarza wyrastające bezpośrednio z ziemi jasnobrązowe pędy zarodnionośne. Nie mają one chlorofilu i są zakończone szyszkowatym kłosem zarodnikowym. W maju pojawiają się zielone, płonne pędy asymilacyjne z pędami bocznymi ułożonymi w okółki. Nazwa skrzypu pochodzi od dźwięku jaki powstaje przy zgniataniu jego szorstkich, zielonych pędów. W nazewnictwie ludowym skrzyp funkcjonuje również jako krzemionka, strzępka, przęślica, chwoszczka, jodełka, jedlina czy koński ogon.
W Polsce oprócz skrzypu polnego (Equisteum arvense) występują również m.in. skrzyp leśny (Equisetum sylvaticum), skrzyp łąkowy (Equisetum pratense), skrzyp błotny (Equisteum palustre) skrzyp bagienny (Equisetum fluviatile), skrzyp olbrzymi (Equisetum telmateia).
Spośród wszystkich gatunków skrzypów, największe ilości alkaloidów zawiera skrzyp błotny (Equisteum palustre) i jest z tego powodu uważany za roślinę trującą. Alkaloidy palustryna i palustrydyna pobudzają skurcze macicy, podnoszą temperaturę ciała i przyspieszają tętno. Nikotyna natomiast zwiększa częstotliwość rytmu serca, podnosi poziom adrenaliny i dopaminy w organizmie. Umiejętne zastosowanie tego surowca może być jednak wykorzystane jako alternatywa dla tytoniu.
Jak odróżnić skrzyp polny od skrzypu błotnego?
W przypadku skrzypu błotnego, pędy zarodnionośne i pędy płonne rosną w tym samym czasie – pędy zarodnionośne wyrastają bezpośrednio na głównym pędzie. Innymi słowy, na zielonym pędzie możemy dostrzec brązową szyszkę zarodnionośną. Czegoś takiego nie dostrzeżemy u skrzypu polnego. W przypadku skrzypu polnego najpierw wytwarzane są wyrastające z ziemi pędy zarodnionośne, a dopiero później wytwarzane są zielone pędy płonne.
Pęd główny i pędy boczne skrzypów składają się z członów. Łodyga jest podzielona na międzywęźla i węzły. U nasady każdego międzywęźla znajdują się zredukowane liście przypominające ząbki. Liście te przylegają do łodygi i tworzą wokół niej pochwy liściowe. Żeby odróżnić skrzyp polny od skrzypu błotnego, należy oddzielić międzywęźle od węzła znajdującego się mniej więcej w połowie rośliny. Odrywamy również poszczególne segmenty gałązki bocznej, za wyjątkiem jej pierwszego, znajdującego się najbliżej węzła członu. W przypadku skrzypu błotnego, pierwszy człon pędów bocznych będzie wyraźnie krótszy od pochwy liściowej. W przypadku skrzypu polnego, pierwszy człon gałązki bocznej będzie wyraźnie dłuższy od pochwy liściowej.
Pewną wskazówką może być też siedlisko. Skrzyp błotny występuje na wilgotnych łąkach, nad brzegami zbiorników, w rowach, bagiennych lasach. Skrzyp występujący na polach, miedzach i suchych łąkach będzie prawdopodobnie skrzypem polnym.
Zdjęcie: skrzyp polny – pierwsze człony gałązek bocznych są wyraźnie dłuższe od znajdującej się na środku pochwy liściowej
Co zawiera ziele skrzypu polnego?
Surowcem leczniczym jest ziele skrzypu (Herba Equiseti). Zbiera się je od czerwca do września. Surowiec należy suszyć w ciemnym, przewiewnym miejscu, w temperaturze nieprzekraczającej 40°C.
Ziele skrzypu zawiera m.in. sole mineralne ok. 10% (krzem 6-8%, potas, magnez, mangan, wapń, aluminium), flawonoidy 0,2-1% (kwercetyna, kemferol, genkwanina), ekwisetoninę (kompleks saponinowy z cukrem i flawonoidem), kwasy fenolowe (chlorogenowy, taninowy, protokatechowy, kawowy), fitosterole (kampesterol), alkohole cukrowe (mannitol, inozytol), alkaloidy 0,1% (nikotyna, palustryna). W surowcu występuje także niepożądany enzym tiaminaza, rozkładający tiaminę (witaminę B1).
Jak działa skrzyp polny?
Ziele skrzypu jest znanym środkiem moczopędnym. Zapobiega powstawaniu kamicy moczowej, zmniejsza skłonność do infekcji. Oczyszcza organizm, ułatwia usuwanie negatywnych produktów przemiany materii. Zmniejsza obrzęki na tle podwyższonego stężenia sodu i chloru w organizmie.
Działa przeciwzapalnie na układ moczowy i płciowy. Łagodzi obrzęk prostaty. Sprawdza się w leczeniu stanów zapalnych nerek, moczowodów, pęcherza moczowego, cewki moczowej.
Jako surowiec krzemionkowy, skrzyp poprawia wygląd skóry, włosów i paznokci. Korzystnie wpływa na włókna kolagenu obecne w skórze, podnosi ich elastyczność. Wzmacnia włosy i paznokcie, zapobiega ich rozdwajaniu i łamliwości. Przeciwdziała wypadaniu i przetłuszczaniu się włosów, wspomaga walkę z łupieżem.
Wzmacnia szczelność i zwiększa elastyczność naczyń krwionośnych. Wykazuje właściwości przeciwkrwotoczne, zwiększa krzepliwość krwi. Zmniejsza nadmierne krwawienia miesiączkowe. Hamuje krwotoki z nosa i zapobiega ich występowaniu.
Krzem pełni istotną rolę w procesie tworzenia i funkcjonowania tkanki łącznej, a także w budowie kości. Dzięki jego zawartości, skrzyp przyspiesza gojenie stawów i zrastanie kości po złamaniach. W połączeniu z glukozaminą, chondroityną, i kwasami tłuszczowymi nienasyconymi wykazuje korzystne działanie w leczeniu stanów zapalnych stawów i zmian zwyrodnieniowych.
Działa regenerująco na skórę i błony śluzowe. Przyspiesza gojenie się ran, stanów zapalnych, oparzeń, owrzodzeń, wzmaga procesy odnowy tkanek, działa ściągająco i przeciwwysiękowo. Przyśpieszenia gojenie tkanki płucnej w gruźlicy. Wspomaga leczenie owrzodzeń żołądka oraz jelit.
Hamuje rozwój miażdżycy, zapobiega odkładaniu się blaszek miażdżycowych.
Preparaty ze skrzypu
Kuracja naparem skrzypowym nie będzie miała większego sensu jeśli chodzi nam o wydobycie związków krzemu. Ściany komórkowe skrzypu są silnie zmineralizowane. Nie oznacza to jednak, że napar jest całkowicie bezwartościowy. Przejdą do niego bowiem łatwiej rozpuszczające się substancje odpowiadające np. za właściwości moczopędne.
Przygotowując odwar, pod wpływem gotowania ściany komórkowe skrzypu miękną i rozpadają się. W ten sposób do odwaru przechodzą sole mineralne i przyswajalna krzemionka.
Odwar z ziela skrzypu:
1 łyżkę rozdrobnionego ziela zalać 1 szklanką zimnej wody. Doprowadzić do wrzenia i gotować pod przykryciem przez ok. 15 minut. Następnie odstawić pod przykryciem do ostygnięcia na 20-30 minut. Po tym czasie przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 200 ml.
Odwar można wykorzystywać również zewnętrznie jako płukanka do włosów, do przemywania w stanach zapalnych skóry, narządów płciowych, do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła czy w formie okładów w stanach zapalnych oczu.
Zdjęcie: skrzyp polny – pędy zarodnionośne, 14.04.2022 r.
Jak podaje dr Henryk Różański, ze zmineralizowanymi ścianami komórkowymi skrzypu dobrze radzą sobie również zawarte w winie kwasy. Wino skrzypowe sprawdzi się jako środek moczopędny, oczyszczający, przeciwzapalny, przeciwwysiękowy, wzmacniający naczynia krwionośne.
Wino z ziela skrzypu:
125-130 g ziela świeżego skrzypu zalać 500 ml mocnego czerwonego wina. Gotować 5 minut, następnie odstawić do ostygnięcia. Dolać 100 ml alkoholu 40% (czysta wódka lub rum). Odstawić w szczelnie zamkniętym słoju na 2 tygodnie. Po tym czasie przefiltrować. Zażywać raz dziennie po 1 kieliszku.
Krzemionkę ekstrahuje również macerat ze świeżego ziela.
Macerat z ziela skrzypu:
1 szklankę świeżego, mielonego ziela zalać 3 szklankami ciepłej, przegotowanej wody. Odstawić po przykryciem na 6-8 godzin, po tym czasie przecedzić. Pić 1 lub 2 szklanki dziennie.
Minusem kuracji winem skrzypowym lub maceratem jest jednak to, że mogą prowadzić do niedoborów witaminy B1. Tiaminaza ulega inaktywacji dopiero podczas suszenia lub podczas działania wysokiej temperatury. Sprawia to, że odwar wydaje się być najrozsądniejszym sposobem ekstrakcji.
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Skrzyp nie powinien być stosowany długotrwale. W surowcu występuje wspomniany już enzym tiaminaza, powodujący zubożenie organizmu w witaminę B1. Enzym co prawda rozkłada się pod wpływem gotowania czy suszenia, należy jednak mieć powyższe na uwadze w zależności od tego w jaki sposób został przygotowany preparat który przyjmujemy. W niektórych przypadkach konieczne jest uzupełnianie diety w witaminę B1 i należy przyjmować ją o innej porze dnia niż preparat ze skrzypu.
Skrzypy mają również tendencję do kumulowania glinu (aluminium), którego nadmiar może prowadzić do zaburzeń autoimmunologicznych i neurologicznych. Ponadto, wszystkie rodzaje skrzypu mają zdolność do syntezy alkaloidów (nikotyny, palustryny, palustrydyny). Podczas suszenia surowca poziom nikotyny spada jednak do ilości śladowych, nie mających znaczenia toksykologicznego.
Zalecana dawka lecznicza ziela skrzypu wg EMA (European Medicines Agency): 2-3 g 3 razy dziennie.
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
Henryk Różański, „Ziele skrzypu – Herba Equiseti”, Medycyna dawna i współczesna, dostęp dn. 10.06.2022: https://rozanski.li/433/ziele-skrzypu-herba-equiseti/
Henryk Różański, „Equisetum – skrzyp jako elastotropica i uragoga”, Medycyna dawna i współczesna, dostęp dn. 10.06.2022: https://rozanski.li/339/equisetum-skrzyp-jako-elastotropica-i-uragoga/
Henryk Różański, „Charakterystyka najważniejszych urotropica i ich zastosowanie w fitoterapii chorób układu moczowego”, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego, dostęp dn. 11.06.2022: http://espz.pl/materialy/urotropica.pdf
Krzysztof Błecha, Iwona Wawer, „Profilaktyka zdrowotna i fitoterapia”, BONIMED, Żywiec, 2019
Łukasz Łuczaj, „Dzika kuchnia”, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa, 2013
Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski, „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa, 1987
Anna Grys, Zdzisław Łowicki, Agnieszka Gryszczyńska, Małgorzata Kania, Anna Parus, „Rośliny zielarskie w leczeniu chorób skóry – bezpieczeństwo i zastosowanie”, Postępy Fitoterapii, nr 3, 2011