Świerk pospolity (Picea abies)
Zimowy surowiec dla zdrowych dróg oddechowych
Świerk nieodłącznie kojarzy nam się Bożym Narodzeniem i wciąż jest jednym z najchętniej wybieranych na choinkę drzew. Jego świeży, intensywny, leśny zapach wprowadza do naszych domów niezwykłą atmosferę. Na tym jednak jego zalety się nie kończą. Igliwie i młode gałązki świerka pospolitego mogą być wykorzystywane leczniczo. To właśnie w zimie świerk zawiera najwięcej żywicy i witaminy C. Znajduje zastosowanie zwłaszcza w leczeniu stanów zapalnych układu oddechowego. Działa wykrztuśnie, przeciwdrobnoustrojowo, przeciwzapalnie i wzmacniająco.
Morfologia świerka pospolitego
Świerki są okazałymi, wiecznie zielonymi drzewami należącymi do rodziny sosnowatych (Pinaceae). Rodzaj świerk obejmuje ok. 40 gatunków, przy czym jedynym gatunkiem naturalnie występującym w Polsce jest świerk pospolity (Picea abies).
Świerk pospolity osiąga wysokość do 50 m, a jego korona jest stożkowana, zwykle ostro zakończona nawet u starszych okazów. Kora jest czerwono-brązowa lub szaro-brązowa. U młodych drzew jest gładka, a z wiekiem staje się łuskowata. Igły są dość krótkie (15-25 mm), zielone (z bardzo słabo widocznymi białymi liniami), równomiernie rozmieszczone na całym pędzie.
Cechą charakterystyczną świerka pospolitego są długie (10-20 cm), zwisające na pędach szyszki, które tworzą się głównie w okolicach wierzchołka drzewa. Te szyszki to dojrzałe, zdrewniałe kwiatostany żeńskie. Początkowo mają czerwono-fioletową barwę i są skierowane pionowo, a po zapyleniu stają się jasnobrązowe i kierują się do dołu. Jesienią dojrzałe szyszki zaczynają się otwierać i uwalniać oskrzydlone nasiona o długości 4-5 mm. Nasiona świerka stanowią istotne źródło pożywienia dla wielu ptaków i mniejszych zwierząt leśnych. Po wysypaniu nasion szyszki opadają w całości.
Świerk kwitnie zwykle na przełomie kwietnia i maja. Jest drzewem jednopiennym, co oznacza, że występują na nim zarówno kwiaty żeńskie, jak i męskie. Kwiaty męskie są niewielkie (ok. 2,5 cm długości), jajowate, ułożone w kątach igieł i w czasie kwitnienia czerwonawe. Świerk jest rośliną wiatropylną. Żeby nie dochodziło do samozapylenia kwiatostany żeńskie zlokalizowane są na ogół w górnej części korony drzewa, a męskie w dolnej.
Gatunek może tworzyć mieszańce z innymi przedstawicielami świerków.
Zastosowanie użytkowe
Świerk pospolity znajduje szerokie wykorzystanie użytkowe. Dostarcza drewna charakteryzującego się miękkością i jasną barwą. Wykorzystywany jest m.in. w budownictwie, stolarstwie, przemyśle papierniczym, a także przemyśle włókienniczym. Po obróbce chemicznej z oczyszczonej masy drzewnej świerka otrzymuje się włókno wiskozowe. Świerkowe drewno wykazuje również bardzo dobre właściwości akustyczne (drewno rezonansowe), dlatego używane jest do wytwarzania instrumentów muzycznych. Żywica świerkowa jest z kolei surowcem stosowanym do otrzymywania olejku terpentynowego i kalafonii.
Świerki wykorzystywane są także jako rośliny ozdobne, wyhodowano wiele ich odmian i form. Szeroko rozpowszechnionym gatunkiem świerka ozdobnego jest świerk kłujący (Picea pungens), znany również jako świerk srebrny. Jego igły są pokryte woskowatym nalotem o najczęściej srebrnosinej barwie. Jako jeden z nielicznych gatunków świerków ma niewielkie wymagania dotyczące uprawy, dlatego jest chętnie wykorzystywany w nasadzeniach miejskich. Świerk kłujący może rosnąć nawet w słabszej, piaszczystej i żwirowatej glebie (choć najlepiej rośnie na glebach żyznych, wilgotnych, przepuszczalnych i o odczynie kwaśnym), toleruje niedobory wody i zanieczyszczone powietrze. Ze względu na głębszy system korzeniowy dość dobrze znosi suszę. Dla porównania świerk pospolity jest dość wymagający siedliskowo. Najlepiej rośnie na luźnych, wilgotnych glebach gliniastych. Jest mało odporny na przesuszenia i źle znosi zanieczyszczenia. Charakteryzuje go szeroki i płytki system korzeniowy.
Właściwości lecznicze
Surowcem zielarskim jest igliwie (Folium), młode gałązki (Turio), żywica (Resina) i kora (Cortex) świerka pospolitego (Picea abies). Wierzchołki gałązek najlepiej jest zbierać od grudnia do marca, gdyż wówczas zawierają największą ilość witaminy C i żywicy.
Igliwie i pędy świerkowe zawierają m.in. piceinę (glikozyd fenolowy piceolu), kwasy fenolowe (kwas chinowy, kwas galusowy), piceid (glikozyd stylbenoidowy), flawonoidy, żywice, witaminę C (175-400 mg/100 g, zależnie od wieku igieł i terminu zbioru), olejek eteryczny (borneol, limonen, octan bornylu, α- i β-pinen, kamfen).
Wyciągi świerkowe wykazują działanie przeciwdrobnoustrojowe. Działają przeciwbakteryjne wobec poszczególnych szczepów bakterii Gram-dodatnich, m.in. w stosunku do gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus) oraz bakterii Gram-ujemnych, m.in. w stosunku do pałeczki okrężnicy (Escherichia coli).
W badaniach z 2021 r. zaobserwowano, że w wyższych stężeniach ekstraktów z kory świerkowej możliwe jest również zahamowanie pałeczki zapalenia płuc (Klebsiella pneumoniae) i pałeczki ropy błękitnej (Pseudomonas aeruginosa).
Poszczególne badania wskazują na większą skuteczność w działaniu wyciągów świerkowych i olejku eterycznego wobec szczepów Gram-dodatnich w porównaniu ze szczepami Gram-ujemnymi.
Zaobserwowano również działanie przeciwgrzybicze. Szczepy z rodzaju Candida okazały się wrażliwe na olejek świerkowy w zakresie stężeń od 7,5 do 20,0 mg/ml.
Z igliwia i pędów (gałązek) świerkowych można przygotować odwar, syrop czy nalewkę. Olejek eteryczny otrzymywany jest natomiast na drodze destylacji surowca z parą wodną.
Preparaty świerkowe stosowane są w leczeniu zapalenia dróg oddechowych, szczególnie z objawami zaflegmienia. Odwar z igliwia i gałązek wykazuje działanie mukolityczne, pomaga oczyścić drogi oddechowe z zalegającej wydzieliny. Działa rozkurczowo na mięśnie gładkie tchawicy i oskrzeli. Olejek eteryczny ułatwia oddychanie. Lotne składniki świerku hamują rozwój grzybów i bakterii w układzie oddechowym i przewodzie pokarmowym.
Świerk wykazuje działanie przeciwzapalne na błonę śluzową przewodu pokarmowego. Działa moczopędnie, żółciopędnie, pobudza wydzielanie soku żołądkowego, ale nie zwiększa wydzielania soku jelitowego.
Wykorzystywany jest także w bólach stawowych, mięśniowych, reumatycznych, nerwobólach i po urazach. Wcieranie olejku eterycznego lub nalewki świerkowej miejscowo pobudza krążenie krwi i limfy, przyspiesza ustępowanie obrzęków i krwiaków. Wcieranie w plecy i klatkę piersiową dodatkowo rozgrzewa i wzmaga ruchy migawkowe w drogach oddechowych.
Preparaty świerkowe wykorzystywane są również jako środki wzmacniające. Odwar z igliwia i gałązek dostarcza łatwo przyswajalnej witaminy C z flawonoidami. Dawniej po surowce świerkowe sięgano w profilaktyce i leczeniu szkorbutu.
Wyciągi świerkowe wykazują stosunkowo wysoką aktywność przeciwutleniającą. Związki fenolowe neutralizują wolne rodniki, zapobiegają stresowi oksydacyjnemu i dzięki temu mogą przyczyniać się do zapobiegania występowania poszczególnych chorób i patologii.
Odwar świerkowy:
2 łyżki rozdrobnionego igliwia i pędów zalać 2 szklankami zimnej wody. Powoli doprowadzać do wrzenia i na wolnym ogniu gotować pod przykryciem ok. 5-10 minut. Odstawić do ostygnięcia na ok. 20 minut, następnie odcedzić. Pić po 1 szklance 3 razy dziennie. Odwar warto łączyć z miodem. Takie posłodzenie dodaje nie tylko smaku i zapachu, ale również wzmacnia działanie wykrztuśne.
Odwar jest polecany w leczeniu nieżytów układu oddechowego, pomaga w oczyszczaniu dróg oddechowych z wydzieliny śluzowej i ropnej. Wykazuje właściwości antyseptyczne i przeciwzapalne. Można wykorzystać go również do kąpieli i okładów.
Nalewka świerkowa:
100 g rozdrobnionego surowca zalać 1 l alkoholu 70%. Odstawić na minimum tydzień, codziennie zakołysać słojem dla lepszej ekstrakcji. Stosować do wcierania przy nerwo- i mięśniobólach. Nalewka działa rozgrzewająco, przeciwbólowo i przeciwzapalnie. Doustnie zażywać po 3-5 ml 3-4 razy dziennie w rozcieńczeniu z wodą.
Inhalacje z olejku eterycznego:
Na szklankę gorącej wody dodać 10 kropli olejku świerkowego. Wdychać przez ok. 5 minut. Inhalacje z olejku świerkowego wspomagają leczenie wielu chorób układu oddechowego. Zalecane są przy katarze, zapaleniu zatok i przeziębieniu.
Do zastosowań leczniczych warto wybierać olejki eteryczne dobrej jakości, przeznaczone również do stosowania doustnego.
Przeciwwskazaniem do stosowania jest uczulenie na surowiec.
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
Henryk Różański, „Świerk – Picea w fitoterapii”, Medycyna dawna i współczesna, dostęp dn. 17.12.2022: https://rozanski.li/1288/swierk-picea-w-fitoterapii/
Z. M. Salem et al., „In vitro bioactivity and antimicrobial activity of Picea abiesand Larix deciduawood and bark extracts”, BioResources, tom 11, nr 4, 2016: https://bioresources.cnr.ncsu.edu/resources/in-vitro-bioactivity-and-antimicrobial-activity-of-picea-abies-and-larix-decidua-wood-and-bark-extracts/
Julian Thielmann, Peter Muranyi, Pamina Kazman, „Screening essential oils for their antimicrobial activities against the foodborne pathogenic bacteria Escherichia coli and Staphylococcus aureus”, Heliyon, vol. 5, nr 6, 2019: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2405844019314203
Adrian Nisca et al., „Phytochemical Profile and Biological Effects of Spruce (Picea abies) Bark Subjected to Ultrasound Assisted and Microwave-Assisted Extractions”, Plants, tom 10, nr 5, 2021: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8145950/
Anna Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia, „Wpływ olejku świerkowego (Oleum Picea excelsa) na bakterie beztlenowe” Postępy fitoterapii, tom 20, nr 1, 2019: http://www.postepyfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2019/04/pf_2019_025-029.pdf
Anna Kędzia, Andrzej W. Kędzia, „Aktywność in vitro olejku świerkowego (Oleum Picea excelsa) wobec grzybów drożdżopodobnych z rodzaju Candida”, Postępy Fitoterapii, tom 21, nr 1, 2020: http://www.postepyfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2020/05/pf_2020_010-013.pdf