Topinambur jest źródłem cennych substancji prozdrowotnych. Na szczególną uwagę zasługuje gromadzona w jego bulwach inulina, która stymuluje wzrost korzystnej mikroflory jelit. Reguluje pasaż treści pokarmowej, zmniejsza poposiłkowy poziom cukru, ułatwia wchłanianie pierwiastków, a także wspiera odporność organizmu. Lecznicze i profilaktyczne właściwości w połączeniu z ciekawym smakiem sprawiają, że topinambur może stanowić pożyteczne i pomysłowe urozmaicenie diety.
Słonecznik bulwiasty, znany również jako topinambur, należy do rodziny astrowatych (Asteraceae). Część nadziemna pod względem morfologicznym przypomina inne gatunki słoneczników, zwłaszcza słonecznik szorstki. Kwitnie późnym latem i jesienią. Osiąga zwykle 2-3 m wysokości. Łodyga jest szorstka, owłosiona, często czerwono nabiegła. Szorstkie są również liście. Część podziemną stanowią korzenie i rozłogi, na których końcach jesienią tworzą się kilkucentymetrowe bulwki. Miąższ bulwy jest zwykle kremowobiały, skórka natomiast, w zależności od odmiany, może mieć barwę od białej po fioletową. Jedna roślina wytwarza od kilku do kilkudziesięciu bulw.
Topinambur pochodzi z Ameryki Północnej, gdzie występuje naturalnie. Do Europy został sprowadzony w XVII w. Obecnie uprawiany jest jako roślina ozdobna i użytkowa. Preferuje wilgotną, dobrze przepuszczalną glebę, a warunkiem kwitnienia jest długie nasłonecznienie i ciepłe lato. Skutecznie się rozprzestrzenia i dziczeje z upraw. Jest bardzo lubiany przez dziki. W naszych warunkach klimatycznych roślina nie wydaje nasion i rozmnaża się wyłącznie wegetatywnie przez podział bulw.
Nazwa rodzajowa helianthus – słonecznik została nadana przez Karola Linneusza i pochodzi od greckich słów helios – słońce oraz anthos – kwiat. Nazwa gatunkowa tuberosus nawiązuje natomiast do cennych podziemnych bulw i wywodzi się od łacińskiego tuber – bulwa.
Twierdzono, że słonecznik bulwiasty jada brazylijskie plemię Indian Tupinamba, stąd nazwa zwyczajowa topinambur. Mimo, że nie jest to prawdą – Indianie i słonecznik pochodzą z różnych kontynentów, nazwa zyskała na popularności. Pomyłka ma swoją genezę prawdopodobnie w 1615 r., kiedy przedstawiciel Tupinamba odwiedził Watykan. W tym samym czasie prezentowano tam bulwy topinamburu pochodzące z Kanady, wskazując je jako alternatywne źródło pożywienia w okresie głodu. Topinambur pomógł bowiem francuskim osadnikom w Kanadzie przetrwać zimę. Jako że zarówno bulwy jak i egzotyczny gość pochodziły z Nowego Świata, wpłynęło to na pomieszanie faktów.
W języku angielskim topinambur znany jest natomiast jako Jerusalem artichoke czyli w dosłownym tłumaczeniu karczoch jerozolimski. Jest to nazwa dość myląca, bo topinambur nie ma ani żadnego związku z Jerozolimą, ani nie jest gatunkiem karczocha. Jerusalem najprawdopodobniej pochodzi od włoskiego girasole oznaczającego słonecznik. Człon artichoke nawiązuje z kolei do określenia smaku bulw przez francuskiego odkrywcę. Samuel de Champlain wysyłając pierwsze próbki rośliny do Francji opisał ich smak właśnie jako podobny do karczocha.
Topinambur ma wiele zastosowań. Wykorzystywany jest jako roślina pastewna, surowiec do wytwarzania leków i substancji chemicznych, źródło cukrów i inuliny. Bulwy topinamburu składają się w ok. 80% z wody, 2% z białek i 17% z węglowodanów. Wśród tych ostatnich znajdziemy głównie inulinę, stanowiącą ok. 80% wszystkich węglowodanów, a także skrobię i cukry proste. Bulwy zawierają również składniki mineralne i witaminy, m.in. witaminę B1, potas, żelazo, wapń.
Ze względu na dużą zawartość inuliny, często wskazuje się na właściwości prebiotyczne topinamburu.
Inulina służy roślinom do magazynowania energii i ochrony przed niskimi temperaturami. Dla człowieka stanowi natomiast naturalny prebiotyk, który wspiera rozwój pożytecznych bakterii związanych z poprawą czynności jelit.
Inulina jest wielocukrem należącym do grupy fruktanów, złożonym z cząsteczek glukozy i fruktozy. Ze względu na swoją budowę i połączenia między cząsteczkami, nie jest trawiona przez człowieka. Przechodzi w niemal niezmienionej postaci do jelita grubego, stanowiąc pożywkę dla bakterii kwasu mlekowego z rodzaju Bifidobacterium i prowadząc do selektywnej fermentacji fruktanów.
W wyniku fermentacji bakteryjnej fruktanów produkowane są krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe – kwas octowy, propionowy, mlekowy i masłowy. Kwasy te obniżają pH treści jelit, dzięki czemu stwarzają niekorzystne warunki dla grzybów patogennych oraz bakterii chorobotwórczych i zapobiegają ich rozwojowi. Oprócz tego bifidobakterie konkurują z patogenami o miejsca adhezji na nabłonku jelita i składniki odżywcze. Niektóre szczepy dodatkowo wytwarzają substancje antybiotyczne. Gdy zwiększa się udział korzystnej mikroflory jelita, zmniejsza się ilość chorobotwórczych mikroorganizmów. Zapobieganie rozwojowi patogenów ma istotne znaczenie w profilaktyce nowotworów.
Topinambur wykazuje szereg właściwości zdrowotnych. Obniża poziom cukru i cholesterolu we krwi, reguluje pracę układu pokarmowego, oczyszcza organizm, wspomaga odchudzanie, wspiera działanie układu nerwowego i układu odpornościowego.
Jest polecany do stosowania w diecie cukrzyków. Spowalnia wchłanianie cukru z pożywienia do krwi i obniża indeks glikemiczny spożytego pokarmu. Brak możliwości trawienia inuliny i oligofruktozy powoduje, że nie zwiększają one poziomu insuliny we krwi. Na obniżanie poziomu cukru we krwi wpływ mają również zawarte w bulwach topinamburu związki fenolowe.
Topinambur korzystnie wpływa również na profil lipidowy i może być stosowany w profilaktyce chorób układu krążenia, w tym miażdżycy. Inulina przyczynia się do obniżenia stężenia cholesterolu, trójglicerydów oraz lipoprotein o bardzo małej gęstości (VLDL) w surowicy krwi.
Wiąże szkodliwe związki i przyspiesza ich wydalanie. Pobudza perystaltykę jelit, niweluje zaparcia.
Odpowiada również za zwiększanie biodostępności składników mineralnych, takich jak wapń, magnez, cynk czy żelazo. Dzięki zwiększonemu wchłanianiu wapnia z pożywienia może odgrywać istotną rolę w zapobieganiu osteoporozie.
Oprócz inuliny, topinambur charakteryzuje udział makro- i mikroelementów. Dzięki zawartości witamin z grupy B oraz magnezu wspiera funkcjonowanie układu nerwowego w stanach stresu i zmęczenia oraz poprawia zdolność koncentracji. Ze względu na sporą zawartość potasu (ok. 420 mg/100 g gotowanych bulw) sugeruje się, że może regulować ciśnienie krwi.
Bulwy topinamburu bogate są także w kwasy fenolowe, będące naturalnymi antyoksydantami. Wykazują zdolność neutralizacji wolnych rodników, hamując tworzenie się mutagennych związków.
Bulwy topinamburu zbiera się od października do początku maja. Zakopane w glebie bardzo dobrze znoszą niskie temperatury i długo zachowują swoją świeżość. Jeśli mamy taką możliwość najlepiej jest wykopywać je w miarę potrzeby. Bulwy już wykopane i niewykorzystane należy przechowywać w folii lub pojemniku w lodówce do 3 tygodni, później tracą jędrność. Przechowywać można też w pojemniku z ziemią lub piaskiem w chłodnym pomieszczeniu (np. w piwnicy), wtedy mogą przetrwać nawet kilka miesięcy. Pozostawione na powietrzu szybko więdną i miękną.
Topinambur można jeść na surowo. Jego smak przypomina nieco nasiona słonecznika. Nie należy jednak przesadzać z ilością, gdyż ze względu na dużą zawartość inuliny u niektórych może powodować wzdęcia. Powinien stanowić raczej dodatek do dań, a nie ich główny składnik. Pokrojony w cienkie plasterki na surowo dobrze komponuje się w sałatkach.
Można go również smażyć, gotować, piec, blanszować. Po obróbce cieplnej inulina rozkładana jest do fruktozy. Im dłużej gotujemy topinambur, tym staje się słodszy. Dobrze smakuje jako składnik zupy krem i puree. Bulw nie trzeba obierać, wystarczy dobrze umyć je z ziemi. Topinambur gotuje się ok. 15 minut, wtedy staje się miękki. Żeby uniknąć jego ciemnienia do gotującej się wody można dodać kilka kropel soku z cytryny.
W aptekach można znaleźć natomiast sok z topinamburu, a w sklepach ze zdrową żywnością również kawę z topinamburu i kiszony topinambur.
Przeciwwskazaniem do stosowania jest uczulenie na surowiec i inne rośliny z rodziny astrowatych (Asteraceae).
Ostrożność powinny zachować również osoby podatne na dolegliwości ze strony układu pokarmowego. Inulina nie jest trawiona w naszym przewodzie pokarmowym, a jedynie ulega w nim fermentacji, dlatego w większych ilościach może powodować wzdęcia, ból brzucha czy biegunki.
Dyskomfort jelitowy związany z produkcją gazów zgłaszany jest w przypadku spożywania powyżej 20 g inuliny, co odpowiada ok. 100 g surowego topinamburu.
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
Iwona Mystkowska, Krystyna Zarzecka, „Wartość odżywcza i prozdrowotna słonecznika bulwiastego (Helianthus tuberosus L.), Postępy Fitoterapii, nr 2, 2013, str. 123-126: http://www.postepyfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2014/11/pf_2013_123-126.pdf
Barbara Sawicka, Bernadetta Bienia, Barbara Krochmal-Marczyk, „Prozdrowotne znaczenie słonecznika bulwiastego [Helianthus tuberosus L.]”, Materiały naukowe z I Międzynarodowej Konferencji „Ziołolecznictwo, biokosmetyki, żywność funkcjonalna”, Krosno, 2013, str. 363-380
Łukasz Łuczaj, „Dzika kuchnia”, Nasza Księgarnia, Warszawa, 2013
Henryk Różański, „Inulinum – inulina jako prebiotyk”, Medycyna dawna i współczesna, dostęp dn. 02.11.2022: https://rozanski.li/342/inulinum-inulina-jako-prebiotyk/
L S Boeckner, M I Schnepf, B C Tungland, „Inulin: a review of nutritional and health implications”, Advances in Food and Nutrition Research, tom 43, 2001, str. 1-63: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11285681/
Franciszek Boroń, „Wymagania biotopowe w rozmnażaniu wegetatywnym topinamburu (Helianthus Tuberosus l.) w warunkach uprawy wazonowej”, Acta Juvenum, tom 6, 2021, str. 21-27: https://olaszkola.pl/wp-content/uploads/2021/11/Boron_1.pdf
Parvin Dehghan, Bahram Pourghassem Gargari, Mohammad Asgharijafarabadi, „Effects of High Performance Inulin Supplementation on Glycemic Status and Lipid Profile in Women with Type 2 Diabetes: A Randomized, Placebo-Controlled Clinical Trial”, Health Promotion Perspectives, tom 3, nr 1, 2013, str. 55-63: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3963683/2
Michalina Horochowska, Elżbieta Kołeczek, Zygmunt Zdrojewicz, Jacek Jagiełło, Karolina Pawlus, „Topinmbur – właściwości odżywcze i lecznicze słonecznika bulwiastego (Helianthus tuberosus L.)”, Pediatric Endocrinology Diabetes and Metabolism, tom 23, nr 1, 2017, str. 30-36
Cookie | Duration | Description |
---|---|---|
cookielawinfo-checkbox-analytics | 11 months | This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Analytics". |
cookielawinfo-checkbox-functional | 11 months | The cookie is set by GDPR cookie consent to record the user consent for the cookies in the category "Functional". |
cookielawinfo-checkbox-necessary | 11 months | This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookies is used to store the user consent for the cookies in the category "Necessary". |
cookielawinfo-checkbox-others | 11 months | This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Other. |
cookielawinfo-checkbox-performance | 11 months | This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Performance". |
viewed_cookie_policy | 11 months | The cookie is set by the GDPR Cookie Consent plugin and is used to store whether or not user has consented to the use of cookies. It does not store any personal data. |