Żywokost lekarski (Symphytum officinale L.)
W kontuzjach, stłuczeniach, złamaniach
Żywokost lekarski jest rośliną leczniczą przeznaczoną do stosowania zewnętrznego. Aktywuje procesy regeneracji chrząstek i kości, przyspiesza gojenie się ran. Jest środkiem przeciwzapalnym i przeciwbólowym, łagodzi obrzęki mięśni i stawów, siniaki oraz skręcenia. Zmniejsza opuchliznę, poprawia krążenie, nawilża i regeneruje. Warto sięgać po niego w rekonwalescencji po kontuzjach i złamaniach, a także otarciach, stłuczeniach, oparzeniach i odmrożeniach.
Jak wygląda i gdzie występuje?
Żywokost lekarski jest rośliną wieloletnią, należącą do rodziny ogórecznikowatych (Boraginaceae). Pod ziemią wytwarza ciemnobrunatny, palowy, rozgałęziający się korzeń. Łodyga rośliny jest wzniesiona, owłosiona i kanciasta. Osiąga do 100 cm wysokości. Liście są duże, szorstkie, owłosione, o podługowato-lancetowatym kształcie. Żywokost lekarski kwitnie od maja do lipca. Kwiaty są zwykle fioletowe, zebrane w zwisły kwiatostan. Owoc stanowi czarna, błyszcząca rozłupnia. Żywokost występuje w Europie, dużej części Azji i Ameryce Północnej. W Polsce spotkać go można na mokrych łąkach, wilgotnych polach, w rowach, nad brzegami wód.
Jak pozyskiwać surowiec leczniczy?
Surowcem zielarskim jest korzeń żywokostu (Radix Symphyti). Zawiera m.in. związki śluzowe 15%, alantoinę 0,7-2%, kwasy fenolowe (kwas rozmarynowy, kwas chlorogenowy, kwas kawowy), saponiny triterpenowe, garbniki, alkaloidy pirolizydynowe 0,02-0,07% (symfetyna, intermedyna, likopsamina).
Korzenie wykopuje się wczesną wiosną lub jesienią. Im starsza roślina, tym grubszy będzie jej korzeń. W praktyce surowiec najczęściej pozyskuje się z 3-letnich roślin. Wykopane korzenie należy szybko umyć pod bieżącą wodą, odciąć zdrowe fragmenty i suszyć w temperaturze 35-40°C. Zebrane w odpowiednim czasie i prawidłowo wysuszone powinny być twarde, z zewnątrz prawie czarne, a po przełamaniu białawe.
Właściwości lecznicze żywokostu
W średniowieczu św. Hildegarda zalecała stosowanie żywokostu w złamaniach kości i nadała mu nazwę Consolida od łacińskiego consolidare, oznaczającego łączyć, wzmacniać. Z tego też powodu w niektórych źródłach znajdziemy korzeń żywokostu opisany jako Radix Consolidae. Polska nazwa żywokost również nawiązuje do tradycyjnego wykorzystania tej rośliny.
Stosowanie żywokostu jako środka przyspieszającego zrastanie się kości znajduje potwierdzenie także w wynikach najnowszych prac naukowych. W badaniu in vitro z 2020 r. po dodaniu homeopatycznych dawek żywokostu lekarskiego, szczególnie nalewki macierzystej, zaobserwowano zwiększoną osteogenezę (tworzenie się tkanki kostnej) w mezenchymalnych komórkach macierzystych podczas ich różnicowania się w osteoblasty (komórki kościotwórcze) (Dey et al., 2020).
Preparaty żywokostowe są szeroko stosowane w leczeniu dolegliwości bólowych mięśni i stawów, gojeniu ran i kości oraz stanach zapalnych.
W badaniu z 2019 r. podjęto próbę wyjaśnienia działania przeciwzapalnego na poziomie molekularnym. Wykazano, że wodno-alkoholowy ekstrakt z korzenia żywokostu niwelował indukowaną przez interleukinę-1 (IL-1) ekspresję markerów prozapalnych, w tym selektyny E, VCAM1, ICAM1 i COX-2. Ponadto hamował aktywację NF-κB – czynnika transkrypcyjnego o centralnym znaczeniu dla ekspresji tych i innych genów prozapalnych (Seigner et al., 2019).
W podwójnie zaślepionym, randomizowanym badaniu klinicznym z udziałem 120 pacjentów z ostrym bólem górnej lub dolnej części pleców stosowano maść z ekstraktem z korzenia żywokostu (jako rozpuszczalnik wykorzystano alkohol 60%) lub placebo. Wyniki wykazały jednoznaczne i znaczące (p < 0,001) zmniejszenie bólu w grupie leczonej ekstraktem z żywokostu w porównaniu z placebo. Stwierdzono również, że maść żywokostowa działa szybko, a intensywność bólu zmniejszyła się o około 33% po 1 godzinie (Giannetti et al., 2010).
Mimo, że oficjalnym surowcem leczniczym jest korzeń żywokostu, medycyna ludowa wykorzystywała również nadziemne części rośliny. W pracy z 2012 r. oceniano aktywność gojenia ran różnych preparatów zawierających w swoim składzie ekstrakty z liści żywokostu. Wyniki wykazały, że największą skuteczność osiągnęła emulsja typu woda w oleju (W/O) z 8% ekstraktem liści żywokostu. Indukowała ona największą i najdalszą naprawę uszkodzonej tkanki. Od 3 do 28 dnia kuracji odkładanie kolagenu zwiększyło się z 40% do 240%, natomiast komórkowy naciek zapalny zmniejszył się z 3% do 46% (Araújo et al., 2012).
Dawniej korzeń żywokostu wykorzystywany był w chorobach dróg oddechowych i stanach zapalnych układu pokarmowego. Po podaniu doustnym przyspieszał regenerację błony śluzowej żołądka i dwunastnicy, zmniejszał krwawienie i ułatwiał bliznowacenie w chorobie wrzodowej. Działał powlekająco i przeciwzapalnie na błony śluzowe dróg oddechowych. Był popularnym surowcem wykorzystywanym do wytwarzania syropów przeciwkaszlowych (Lamer-Zarawska et al., 2014).
Obecnie zrezygnowano z wykorzystania wewnętrznego ze względu na zawartość hepatotoksycznych i kancetogennych alkaloidów pirolizydynowych. Możliwe jest jedynie zewnętrzne stosowanie żywokostu. Warto jednak wspomnieć, że alkaloidy pirolizydynowe znajdziemy również w innych popularnych roślinach leczniczych, jak podbiał pospolity (Tussilago farfara L.) czy ogórecznik lekarski (Borago officinalis L.). Dla pełnego oglądu polecam zapoznać się z wpisem dra Henryka Różańskiego: Żywokost – Symphytum, stosować doustnie, czy nie?
Jak wykorzystywać żywokost?
Odwar z korzenia żywokostu:
2 łyżki rozdrobnionych korzeni żywokostu zalać szklanką chłodnej wody. Powoli doprowadzać do wrzenia i gotować pod przykryciem 10 minut. Po tym czasie odstawić na 30-40 minut.
Okłady z odwaru żywokostu stosuje się na niewielkie oparzenia, odmrożenia, owrzodzenia żylakowate podudzi, w rekonwalescencji po kontuzjach i złamaniach. Zawarta w korzeniu alantoina pobudza regenerację tkanek, działa przeciwzapalnie i nawilżająco. Okłady z odwaru są pomocne w leczeniu wyprysków i stanów zapalnych skóry.
Papka żywokostowa:
Do łyżeczki świeżego, startego korzenia żywokostu (lub roztartych młodych liści) należy dodać łyżeczkę wódki i mieszać do osiągnięcia konsystencji papki. Nakładać na bolące miejsca, najlepiej jest pozostawić ją na noc. Warto mieć na uwadze, że papka z żywokostu trwale brudzi tkaniny.
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Żywokostu nie należy stosować wewnętrznie ze względu na obecność hepatotoksycznych alkaloidów pirolizydynowych. Należy również unikać długotrwałego stosowania na uszkodzoną skórę, chyba że są to ekstrakty wolne od alkaloidów pirolizydynowych (Edwards et al., 2022).
Ze względu na brak danych w tym zakresie, nie zaleca się stosowania w okresie ciąży, karmienia oraz u młodzieży poniżej 18. roku życia.
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
D Dey et al., „Symphytum officinale augments osteogenesis in human bone marrow-derived mesenchymal stem cells in vitro as they differentiate into osteoblasts”, Journal of Ethnopharmacology, vol. 248, 2020
Jacqueline Seigner et al., „A Symphytum officinale Root Extract Exerts Anti-inflammatory Properties by Affecting Two Distinct Steps of NF-κB Signaling”, Frontiers in Pharmacology, vol. 10, 2019
L U Araújo et al., „In vivo wound healing effects of Symphytum officinale L. leaves extract in different topical formulations”, Pharmazie, 67(4), 2012
B M Giannetti et al., „Efficacy and safety of comfrey root extract ointment in the treatment of acute upper or lower back pain: results of a double-blind, randomised, placebo controlled, multicentre trial”, British Journal of Sports Medicine, 44(9), 2010
Henryk Różański, „Symphytum – żywokost”, Medycyna dawna i współczesna, 2009: https://rozanski.li/769/symphytum-zywokost/
Sarah E. Edwards et al., „Fitofarmaceutyki. Oparte na dowodach naukowych kompendium leczniczych produktów ziołowych”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, wydanie I, Warszawa, 2022
Eliza Lamer-Zarawska et al.,, „Fitoterapia i leki roślinne”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa, 2014
Mateusz Emanuel Senderski, „Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie”, Podkowa Leśna, wydanie 3, 2017