Żywotnik zachodni (Thuja occidentalis L.)
Tego nie wiedziałeś o tujach. Poznaj ich właściwości lecznicze
Żywotnik, znany również jako tuja, jest bardzo popularną, chętnie sadzoną na żywopłoty rośliną ozdobną. Oprócz powszechnego wykorzystania ogrodniczego tuje mają jednak do zaoferowania znacznie więcej. Wykazują szereg właściwości leczniczych, a najczęściej sadzony w naszym kraju żywotnik zachodni (Thuja occidentalis) działa m.in. przeciwdrobnoustrojowo, przeciwzapalnie, antyoksydacyjnie, przeciwwirusowo, stymulująco na układ odpornościowy. Wykorzystywany jest w fitoterapii, homeopatii i weterynarii.
Żywotnik, czyli drzewo życia
Żywotnik (Thuja) należy do rodziny cyprysowatych (Cupressaceae). Rodzaj Thuja obejmuje pięć gatunków: Thuja koraiensis (żywotnik koreański), Thuja occidentalis (żywotnik zachodni), Thuja plicata (żywotnik olbrzymi), Thuja standishii (żywotnik japoński), Thuja sutchuenensis. Żywotniki są zimozielonymi krzewami lub drzewami, osiągającymi od 3 do nawet 60 m wysokości. Ich cechą charakterystyczną są spłaszczone i łuskowate liście.
Popularny w naszym kraju żywotnik zachodni pochodzi ze wschodniej części Ameryki Północnej, a do Europy został sprowadzony w XVI w. Jest średniej wielkości drzewem iglastym o gęstym, stożkowatym pokroju. Osiąga wysokość do ok. 20 m. Igły są łuskowate, ściśle przylegające do pędu, a po roztarciu wydzielają intensywny, żywiczny zapach. Od góry są błyszczące i ciemnozielone, a od spodu matowe i nieco jaśniejsze.
Żywotnik zachodni jest rośliną jednopienną, tzn. na jednej roślinie wykształcają się zarówno kwiaty męskie jak i kwiaty żeńskie. Kwiaty męskie zakwitają w marcu, są drobne, mają czerwonawy kolor i wyrastają na końcach pędów. Kwiaty żeńskie stanowią natomiast małe, zielono-żółte szyszeczki, pojawiające się pod koniec kwietnia. Po dojrzeniu szyszeczki brązowieją i z czasem ich łuski coraz bardziej się rozchylają. Na każdej z płodnych łusek znajdują się opatrzone dwoma skrzydełkami nasiona.
Żywotnik zachodni znany jest również jako Arbor vitae, co po łacinie oznacza drzewo życia oraz jako biały cedr. Co ciekawe, cedrowy olejek eteryczny pozyskuje się nie tylko z cedrów, ale również z liści żywotnika zachodniego. Roślina po raz pierwszy została zidentyfikowana jako środek leczniczy podczas ekspedycji w XVI w. na terenie Kanady, gdzie była stosowana przez rdzennych Indian jako skuteczne lekarstwo w walce ze szkorbutem [1, 2].
Co w swoim składzie zawiera tuja?
Młode liście i gałązki żywotnika zachodniego (Thuja occidentalis) zawierają od 1 do 4% olejku eterycznego, którego głównym składnikiem jest tujon. Zawartość tujonu w suszonych gałązkach określono na 7,6 mg/g (0,76%), w tym 85% α-tujonu i 15% β-tujonu. Pozostałe występujące w olejku eterycznym terpeny to α-pinen, fenchon, sabinen, α-terpinen, limonen, mircen, terpinolen, borneol, kamfen. Roślina zawiera również m.in. lignany, flawonoidy (kwercetyna, mirycetyna, kemferol), kwas taninowy (1,3%), tujopolisacharydy (4%), białka [3, 4, 5].
Tujon – jest się czego bać?
Tujon jest związkiem terpenowym, będącym głównym składnikiem olejku eterycznego żywotnika zachodniego. Jego nazwa pochodzi od łacińskiej nazwy żywotnika – Thuja. Związek ten występuje również w innych popularnych roślinach, jak m.in. bylica piołun, bylica pospolita, szałwia, jałowiec czy wrotycz.
Oddziałuje na receptory GABA, które wiążą kwas γ-aminomasłowy (GABA). GABA pełni z kolei funkcję głównego neuroprzekaźnika o działaniu hamującym w ośrodkowym układzie nerwowym – zmniejsza pobudliwość neuronów, wycisza, sprzyja relaksacji, ułatwia zasypianie. Tujon jest natomiast antagonistą receptorów GABA, tzn. działa do nich przeciwstawnie [6].
Nadmiar tujonu wywołuje wzmożoną czynność kory mózgowej. Może prowadzić do konwulsji, drżenia mięśni, stanów napięcia, nadmiernego pobudzenia, halucynacji, bóli głowy, wymiotów, biegunki czy podrażnienia układu pokarmowego. W odpowiednich dawkach działa jednak korzystnie na organizm. Pobudza układ ruchowy i umysłowy, wykazuje właściwości antybakteryjne, fungistatyczne i przeciwpasożytnicze [7, 8].
Tujon łatwo rozpuszcza się w alkoholach, tłuszczach i eterze, nie rozpuszcza się natomiast w wodzie. Z tego powodu wyciągi alkoholowe i olejki eteryczne z roślin zawierających tujon wykazują jego najwyższe stężenie.
To właśnie przez słynny absynt, czyli wysokoprocentowy alkohol z domieszką wyciągu z piołunu, tujon zaczęto postrzegać jako szczególnie niebezpieczny. Masowe spożywanie absyntu doprowadziło do szeregu poważnych zatruć, alkohol wywoływał również halucynacje. Z tego powodu produkcja i sprzedaż absyntu w większości państw europejskich i Stanach Zjednoczonych były przez wiele lat zakazane.
Obecne badania nie wskazują by absynt był bardziej niebezpieczny lub w większym stopniu psychoaktywny niż inne alkohole. Stężenie tujonu w absyntach produkowanych wg historycznych receptur jest stosunkowo niskie (średnia: 1,3 ± 1,6 mg/l, zakres: 0–4,3 mg/l), tj. 50–100 razy poniżej poziomu, przy którym nie obserwuje się negatywnych skutków. Badania toksykologiczne nie dowodzą, żeby sam napój był epileptogenny. Stwierdzono, że toksyczność absyntów wynika głównie z wysokiej zawartości alkoholu (45-80%) [9].
Najwyższe dopuszczalne poziomy tujonu (α i β) dla poszczególnych środków spożywczych określono w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego I Rady (WE) nr 1334/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. [10]:
– napoje alkoholowe, z wyjątkiem tych wytwarzanych z gatunków Artemisia (bylica): 10 mg/kg,
– napoje alkoholowe wytwarzane z gatunków Artemisia: 35 mg/kg,
– napoje bezalkoholowe wytwarzane z gatunków Artemisia: 0,5 mg/kg.
Czy więc powinniśmy bać się tujonu? Kluczem do odpowiedzi na to pytanie jest dawka. Prawdą jest, że przedawkowany może być bardzo niebezpieczny. Dlatego preparaty z żywotnika sporządzone we własnym zakresie najrozsądniej jest stosować jedynie zewnętrznie. Stosowanie doustne powinno ograniczać się do preparatów standaryzowanych na zawartość składników czynnych i kontrolowanych pod względem poziomu tujonu. W odpowiednich dawkach wyciągi z żywotnika mogą być skutecznym środkiem w leczeniu wielu schorzeń i dolegliwości.
Tradycyjne wykorzystanie żywotnika zachodniego
W medycynie tradycyjnej żywotnik zachodni był stosowany w leczeniu chorób wątroby, zapalenia oskrzeli, łuszczycy, moczenia nocnego, braku miesiączki, zapalenia pęcherza, raka macicy, biegunki i reumatyzmu. Olejek eteryczny z liści wykorzystywano w leczeniu grzybic, nowotworów i chorób pasożytniczych. Jako nalewka, żywotnik zachodni znajdował zastosowanie w leczeniu brodawek, brodawczaków i kłykcin wywołanych przez wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV) [1, 2].
Wyciągi z żywotnika wykorzystywane były również do wywoływania poronienia. Ponadto do leczenia chorób zakaźnych, przeziębienia, infekcji układu płciowego, wyprysków, łuszczycy, trądziku [4].
Właściwości lecznicze żywotnika zachodniego w świetle badań
Wyciągi z żywotnika zachodniego są skutecznym środkiem przeciwbakteryjnym i przeciwgrzybiczym, co potwierdził również szereg badań w tym zakresie. Ekstrakty alkoholowe z żywotnika zachodniego wykazują znaczącą aktywność w stosunku do poszczególnych szczepów bakterii Gram-dodatnich (m.in. Staphylococcus aureus), Gram-ujemnych (m.in. Escherichia coli) oraz grzybów (m.in. Candida albicans). Potwierdzono również działanie przeciwdrobnoustrojowe samego olejku eterycznego żywotnika [1, 11, 12].
Żywotnik zachodni i zawarte w nim polisacharydy skutecznie stymulują układ odpornościowy. Polisacharydy i glikoproteiny pobudzają proliferację limfocytów T. W badaniach potwierdzono, że polisacharydy wyizolowane z Thuja occidentalis wykazują zdolność hamowania HIV-1 i grypy typu A [3, 13, 14]. Wykazano również, że tujon naturalnie występujący w Thuja occidentalis zwiększa liczbę leukocytów i komórek szpiku kostnego. Stymulował również komórkową odpowiedź immunologiczną i produkcję IL-2 oraz IFN-γ [15].
Wyciągi z żywotnika zachodniego charakteryzuje działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne. W 2017 r. dokonano oceny działania wodnego ekstraktu i frakcji polisacharydowej u myszy w eksperymentalnych modelach ostrego stanu zapalnego. Wodny ekstrakt i frakcja polisacharydowa Thuja occidentalis zmniejszały produkcję cytokin prozapalnych (TNF-α i IL-6), zmniejszały aktywność COX-2 i iNOS oraz zmniejszały stres oksydacyjny [16].
Wiele prac wskazuje na działanie przeciwnowotworowe ekstraktów z liści żywotnika zachodniego [1]. W badaniach na myszach wykazano, że polisacharydy mogą hamować przerzuty komórek nowotworowych. Zmniejszają bowiem ilość cytokin zapalnych, ponadto stymulują aktywność komórek NK, cytotoksyczność komórkową zależną od przeciwciał (ADCC), a także aktywność czynników przeciwnowotworowych IL-2 i TIMP [17]. Potencjał do hamowania przerzutów i stanów zapalnych potwierdzono również w przypadku samego tujonu [18].
Żywotnik zachodni może działać ochronnie na tkanki i narządy w przewodzie pokarmowym. Wykazano, że metanolowy ekstrakt uzyskany z owoców Thuja occidentalis podawany doustnie w dawce 200 mg i 400 mg/kg działa u szczurów porównywalne z omeprazolem – lekiem stosowanym w chorobie wrzodowej żołądka. Ekstrakt zmniejszał produkcję kwasu żołądkowego i sprzyjał znacznej regeneracji nabłonka żołądka. Sugeruje się, że działanie przeciwwrzodowe w dużej mierze wynika z właściwości przeciwutleniających [19]. W badaniach na myszach z eksperymentalnie wywołanym wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego zaobserwowano natomiast, że nalewka z Thuja occidentalis skutecznie hamowała proces zapalny indukowany w jelicie i normalizowała błonę śluzową jelit [20]. Frakcja etanolowa wykazuje także działanie ochronne na wątrobę. Dawka 400 mg/kg wykazywała znaczącą ochronę przed ostrym i przewlekłym uszkodzeniem wątroby wywołanym przez CCL4 u szczurów [21].
Wskazuje się na działanie przeciwcukrzycowe, hipolipidemiczne i przeciwmiażdżycowe [22, 23]. Frakcja wodno-alkoholowa Thuja occidentalis w dawce 100 mg/kg wykazywała znaczące działanie hipoglikemizujące u szczurów z cukrzycą indukowaną alloksanem. Zaobserwowano istotne obniżenie poziomu glukozy w surowicy, zwiększenie poziomu insuliny oraz poprawę funkcjonowania komórek trzustki. Odnotowano również poprawę profilu lipidowego. Poziomy cholesterolu całkowitego, trójglicerydów, cholesterolu LDL i VLDL zostały obniżone, podwyższony został natomiast poziom HDL („dobrego” cholesterolu) [23].
Badanie z 2022 r. wskazuje również, że wyciągi wodno-alkoholowe mogą łagodzić skutki upośledzenia czynności nerek wywołane hiperglikemią. Thuja occidentalis hamuje rozwój nefropatii cukrzycowej i wykazuje działanie nefroprotekcyjne [24]. Podobnie w przypadku neuroparii cukrzycowej. Uważa się, że właściwości hipoglikemiczne, przeciwutleniające i przeciwzapalne Thuja occidentalis są odpowiedzialne za korzyści neuroprotekcyjne [25].
Wyciągi z żywotnika działają przeciwgorączkowo. W gorączce wywołanej szczepionką duru brzusznego TAB u królików wyciąg metanolowy Thuja occidentalis obniżał temperaturę ciała przy doustnym podaniu dawki 100 i 200 mg/kg. Aktywność ta była zbliżona do działania paracetamolu. Wywoływano również gorączkę poprzez wstrzyknięcie prostaglandyny E1 (PGE1). Tutaj również zaobserwowano istotne działanie przeciwgorączkowe, porównywalne do działania aspiryny [26].
Preparaty z żywotnika można wykorzystywać zewnętrznie. Olejek, ocet i nalewkę wciera się w skórę przy reumatyzmie, lumbago, rwie kulszowej i kręczu szyi. Maści zawierające olejek lub mocną nalewkę żywotnikową są natomiast stosowane w leczeniu wyprysków, infekcji skórnych, opryszczki i brodawek [4].
Nalewka ze świeżych młodych pędów żywotnika (Freshtinktura Thujae):
100 g rozdrobnionego surowca zalać 1000 ml alkoholu 70%. Macerować minimum 7 dni. Zażywać po 10-15 (20) kropli 1-2 razy dziennie w 100 ml wody. Zewnętrznie wykorzystywać do wcierań w chorobach reumatycznych i przeziębieniu [4].
Przeciwwskazania i środki ostrożności:
Preparatów zawierających tujon nie wolno podawać kobietom w ciąży, w okresie laktacji, osobom z niewydolnością nerek oraz osobom uczulonym. Nie należy ich łączyć z lekami, które oddziałują na receptory GABA, m.in. benzodiazepinami oraz barbituranami.
W wyniku kontaktu olejku eterycznego żywotnika ze skórą może dojść do podrażnień, dlatego zabiegi pielęgnacyjne tui zaleca się wykonywać w rękawicach i odzieży w długim rękawem.
Treści zawarte na blogu potraktuj jako ciekawostkę edukacyjną.
Nie mogą one zastąpić fachowej porady u odpowiednio wyspecjalizowanego lekarza i/lub fitoterapeuty.
[1] Sonia Caruntu et al., „Thuja occidentalis L. (Cupressaceae): Ethnobotany, Phytochemistry and Biological Activity”, Molecules, tom 25, nr 22, 2020
[2] Belal Naser et al., „Thuja occidentalis (Arbor vitae): A Review of its Pharmaceutical, Pharmacological and Clinical Properties”, Evid Based Complement Alternat Med, tom 2, nr 1, 2005
[3] The European Agency for the Evaluation of Medicinal Products, Committee For Veterinary Medicinal Products, „Thuja Occidentalis. Summary Report”, 1999
[4] Henryk Różański, „Wybrane rośliny przeciwwirusowe”, Żyj Naturalnie, nr 18, 2020
[5] Stanisław Kohlmünzer, „Farmakognozja”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa, 2017
[6] European Medicines Agency, „Public statement on the use of herbal medicinal products containing thujone”, Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC), 2012
[7] Henryk Różański, „Thujon = tujon w ziołach”, Medycyna dawka i współczesna, dostęp dn. 07.12.2022: https://rozanski.li/223/thujon-tujon-w-ziolach/
[8] Julia Zielińska, „Wpływ tujonu ekstrahowanego z pędów żywotnika zachodniego (Thuja occidentalis L.) na rozwój pleśni rozwijających się w pomidorach”, Acta Juvenum, tom 5, 2020
[9] Stephan A Padosch, Dirk W Lachenmeier, Lars U Kröner, „Absinthism: a fictitious 19th century syndrome with present impact”, Substance Abuse Treatment, Prevention, and Policy, tom 1, nr 14, 2006
[10] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1334/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie środków aromatyzujących i niektórych składników żywności o właściwościach aromatyzujących do użycia w oraz na środkach spożywczych oraz zmieniające rozporządzenie Rady (EWG) nr 1601/91, rozporządzenia (WE) nr 2232/96 oraz (WE) nr 110/2008 oraz dyrektywę 2000/13/WE
[11] Sana Bellili et al., „The Influence of Organs on Biochemical Properties of Tunisian Thuja occidentalis Essential Oils”, Symmetry, tom 10, nr 11, 2018
[12] Dimitroula Tsiri et al., „Chemosystematic Value of the Essential Oil Composition of Thuja species Cultivated in Poland—Antimicrobial Activity”, Molecules, tom 14, nr 11, 2009
[13] S. H. Gohla et al., „Modification of the In Vitro Replication of the Human Immunodeficiency Virus HIV-1 by TPSg, a Polysaccharide Fraction Isolated from the Cupressaceae Thuja occidentalis L. (Arborvitae)”, Haematology and Blood Transfusion, tom 35, 1992
[14] Ji-Na Won et al., „Antiviral activity of the plant extracts from Thuja orientalis, Aster spathulifolius, and Pinus thunbergii against influenza virus A/PR/8/34”, Journal of Microbiology and Biotechnoly, tom 23, nr 1, 2013
[15] Kodappully S. Siveen, Girija Kuttan, „Augmentation of humoral and cell mediated immune responses by Thujone”, International Immunopharmacology, tom 11, nr 12, 2011
[16] Irismara S Silva et al., „Evaluation of anti-inflammatory potential of aqueous extract and polysaccharide fraction of Thuja occidentalis Linn. in mice”, International Journal of Biological Macromolecules, tom 105, nr 1, 2017
[17] E S Sunila, T P Hamsa, Girija Kuttan, „Effect of Thuja occidentalis and its polysaccharide on cell-mediated immune responses and cytokine levels of metastatic tumor-bearing animals”, Pharmaceutical Biology , tom 49, nr 10, 2011
[18] Kodappully S. Siveen, Girija Kuttan, „Thujone inhibits lung metastasis induced by B16F-10 melanoma cells in C57BL/6 mice”, Canadian Journal of Physiology and Pharmacology, tom 89, nr 10, 2011
[19] Sanjita Das, Ruchi Rani, „Antioxidant and gastroprotective properties of the fruits of Thuja occidentalis Linn.”, Asian Journal of Biochemical and Pharmaceutical Research, tom 3, nr 3, 2013
[20] Miruna Silvia Stan, „Antioxidant and Anti-Inflammatory Properties of a Thuja occidentalis Mother Tincture for the Treatment of Ulcerative Colitis”, Antioxidants, tom 8, nr 9, 2019
[21] Sushil Kumar Dubey, Amla Batra, „Hepatoprotective Activity from Ethanol Fraction of Thuja occidentalis Linn.”, Asian Journal of Research in Chemistry, tom 1, nr 1, 2008
[22] SK Dubey, A Batra, „Anti diabetic activity of Thuja occidentalis Linn.”, Research Journal of Pharmacy and Technology, vol. 1, nr 4, 2008
[23] Pankaj Pradhan, Yuvraj Singh Sarangdevot, „Evaluation of antidiabetic activity of aerial parts of Thuja occidentalis”, Plant Archives, tom 20, Special Issue, Supplement 1, 2020
[24] Shrey Kumar Bhargava et al., „Pharmacological evaluation of Thuja occidentalis for the attenuation of nephropathy in streptozotocin-induced diabetes rats”, Obesity Medicine, tom 31, 2022
[25] Shrey Kumar Bhargava et al., „Pharmacological evaluation of Thuja occidentalis for the attenuation of neuropathy via AGEs and TNF-α inhibition in diabetic neuropathic rats”, Environmental Science and Pollution Research, tom 29, nr 40, 2022
[26] Abdul Aziz et al., „Evaluation of antipyretic activity of Thuja occidentalis Linn. in PGE1 and TAB-Vaccine induced pyrexia models in rabbits”, International Journal of Pharma Sciences, tom 4, nr 2, 2014